از جهان خاکستری - 109‏

قهرمان چشایی اروپا!‏

چندین سال است که کلیه‌هایم در سراشیبی نابودی افتاده‌اند. دو سال است که دیگر هیچ کار ‏نمی‌کنند. سال نخست را با رژیم غذایی بدون پروتئین سر کرده‌ام، و اکنون، در سپتامبر 1993، بیش از یک سال است که ‏دیالیز صفاقی می‌کنم، یعنی، حال که کلیه‌هایم خونم را تصفیه نمی‌کنند، لوله‌ای در حفره‌ی شکمم ‏کار گذاشته‌اند، و از آن راه چهار بار در روز دو لیتر و نیم مایع مخصوصی را در حفره‌ی شکمم پر ‏می‌کنم، این مایع بخشی از مواد زاید خونم را از جداره‌های داخل شکم جذب می‌کند، و پس از پنج ‏‏– شش ساعت مایع را عوض می‌کنم. شکنجه‌ی بزرگی‌ست. هیچ حال خوشی ندارم.‏

اغلب هیچ میل به غذا ندارم. احساس گرسنگی نمی‌کنم. دهانم بدمزه است. این‌جا و آن‌جا ‏می‌خوانم، و پزشکم نیز می‌گوید که چشایی و گاه حتی بویایی بیماران کلیوی و دیالیزی‌ها از کار ‏می‌افتد، نمی‌توانند چیزی بخورند، همه‌ی پروتئین بدنشان از راه دیالیز دفع می‌شود، ماهیچه‌ها ذوب ‏می‌شود، اشتهایشان بدتر و بدتر می‌شود، و گام‌های بلندتری به‌سوی نابودی بر می‌دارند.‏

چه کنم؟ گشته‌ام و گشته‌ام، و ادویه‌ی خوش عطر و طعمی پیدا کرده‌ام که تا حدی کمکم می‌کند. ‏آن را روی همه چیز می‌پاشم، کمی اشتهایم تحریک می‌شود، و کمی می‌خورم. اما با این همه به ‏دستور پزشک روزانه هشت کپسول پروتئین باید ببلعم تا وجودم ذوب نشود و از میان نرود. ‏ورزشکاران پرورش اندام از این کپسول‌ها می‌خورند، و حتی اثر یکی از این کپسول‌ها در مسابقات، ‏دوپینگ حساب می‌شود.‏

پزشکم در یکی از دیدارها می‌گوید که پژوهش‌های گسترده‌ای برای کشف ارتباط از کار افتادن ‏کلیه‌ها و دیالیز، با چشایی جریان دارد، و می‌پرسد که آیا حاضرم در یکی از این پژوهش‌ها شرکت ‏کنم، یا نه. می‌پذیرم.‏

آزمون در آزمایشگاه مجهز شرکت عظیم شیرسازی سوئد در استکهلم صورت می‌گیرد. من چند ‏دقیقه‌ای دیر می‌رسم و توضیحات مسئول آزمون را نمی‌شنوم. یک گروه سی‌نفره هستیم، همه ‏بیمار دیالیزی. می‌روم و در تنها جای خالی می‌نشینم. یک سینی روی میز هست با پنجاه لیوان ‏کوچک یک‌بار‌مصرف و شماره‌گذاری‌شده. توی لیوان‌ها مایع بی‌رنگی هست. جدولی بر یک برگ ‏کاغذ، یک قلم، و یک پارچ آب. همین‌قدر دستگیرم می‌شود که باید محتوای لیوان‌ها را بچشیم، و در ‏جدول وارد کنیم که مایع توی لیوان شماره فلان شور است، یا شیرین، یا ترش، یا تلخ، یا بی‌مزه ‏‏(آب)؛ و از یک تا ده چه شدتی دارد. میان چشیدن دو لیوان، می‌توان دهان را با آب پارچ آب کشید. ‏هر لیوان 4 امتیاز دارد، که در مجموع می‌شود 200 امتیاز.‏

می‌چشم و می‌چشم، جدول را پر می‌کنم، "برگ امتحان" را تحویل می‌دهم و می‌روم. هفته‌ای بعد ‏یک نمونه‌ی کوچک (بایوپسی) از سطح زبان من و دیگر افراد این گروه بر می‌دارند تا پیاز چشایی را نیز زیر ‏میکروسکوپ بررسی کنند.‏

ماهی بعد، در دیدار با پزشک، او می‌گوید که من در میان سی نفر بالاترین امتیاز را آورده‌ام. عجب! ‏پس پیداست که بقیه وضعشان از من هم بدتر است. چند ماه دیرتر، در دیداری دیگر می‌گوید که این ‏آزمایش هم‌زمان در بسیاری از شهرهای سوئد انجام شده، و اکنون که نتیجه‌ی همه‌ی شهرها ‏آمده، من در سراسر سوئد اول شده‌ام! عجب! من این‌همه بی‌اشتها هستم و دهانم بدمزه است، ‏پس دیگران چه می‌کنند؟

نزدیک یک سال بعد، این پژوهش و شرکتم در آن را فراموش کرده‌ام که پزشک می‌گوید که آن ‏آزمایش هم‌زمان در بسیاری از کلینیک‌های سراسر اروپا هم انجام شده، و من در سراسر اروپا ‏بالاترین امتیاز را دارم! او یک "دیپلم" کتبی هم به من می‌دهد. نمره‌ی من 196 از 200 است، یعنی ‏تنها یک غلط داشته‌ام، و آن شیرین درجه 1 است، که "بی‌مزه" نوشته‌ام. خب، روشن است: من ‏بامداد هر روز با صبحانه عسل می‌خورم و پیداست که حساسیت چشاییم نسبت به مزه‌ی شیرین ‏کاهش یافته. فاصله‌ی نفر دوم با من بسیار زیاد است. او 12 غلط دارد و نمره‌اش 152 است.‏

آیا جای شادمانی دارد؟ چه می‌دانم. شاید هم نه: مجبورم مزه‌های نامتعادل دستپخت‌های این و آن ‏را تحمل کنم و دم نزنم!‏

‏***‏
مانند بسیاری موارد دیگر، این‌جا هم باید عقل و دانش خود را به‌کار اندازم و این‌جا و آن‌جا بخوانم، و ‏به این نتیجه برسم که خیر، من استعداد ویژه‌ای ندارم. رژیم غذایی ما در بخش‌های شمالی ایران، ‏که ادویه‌های تند در آن به‌کار نمی‌رود و سبزی‌های تازه در آن فراوان است، حس چشایی ما را تند و ‏تیز نگاه می‌دارد. کشف می‌کنم که فلز "روی" [زینک] که در سبزی‌ها و میوه‌های ما فراوان است، ‏نقش مهمی در حساسیت چشایی دارد، و پیداست که پزشکان این‌طرف‌ها این را نمی‌دانند. ‏سوئدی‌ها قهوه فراوان می‌نوشند و این چشایی‌شان را ضعیف می‌کند، و نیز لوله‌های آب این‌جا ‏مسی‌ست. یون روی در آب و مواد غذایی جایگزین یون مس می‌شود و در بدن ساکنان این‌جا جذب ‏نمی‌شود، و اغلب کمبود روی دارند.‏ دیالیز هم مقدار زیادی از دخیره‌ی روی بدن را دفع می‌کند.‏

یا... چه می‌دانم!‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

پرت - 80‏

رویدادهای ناخجسته‌ی روز 11 سپتامبر در سال‌های گوناگون و در گوشه و کنار جهان همه به یک ‏سو، یکی از رویدادهای خجسته‌ی این روز در سال 1935 به جهان آمدن آروو پرت ‏Arvo Pärt‏ در ‏جمهوری استونی بود، که اکنون، در هشتادسالگی، یکی از بزرگ‌ترین آهنگسازان دوران ما شمرده ‏می‌شود.‏

نام او را در متن‌های فارسی "پارت" می‌نویسند که درست نیست و به زبان خود او نامش به فتح پ ‏و مانند "پرت" در "پرت کردن" گفته می‌شود.‏

یکی از معروف‌ترین آثار او "آینه در آینه" ‏Spiegel im Spiegel‏ نام دارد که آن را در فیلم‌های سینمایی ‏و تلویزیونی بی‌شماری به‌کار برده‌اند. این‌جا بشنویدش.‏

او در آغاز کارش متأثر از آثار شوستاکوویچ، پراکوفی‌یف، بارتوک، و شؤنبرگ بود، اما در پایان دهه‌ی ‏‏1960 دچار بحران خلاقیت شد، و دوست نزدیکش خانم سوفیا گوبایدولینا ‏Sofia Gubaidulina، که ‏خود آهنگساز بزرگی‌ست، نقل کرده‌است که پرت به دنبال پاسخی برای این پرسش می‌گشت که ‏‏"وظیفه و نقش موسیقی مدرن چیست؟"‏

او در طول جست‌وجویش نزدیک هشت سال اثر مهمی نیافرید، اما پس از پیوستن به کلیسای ‏اورتودوکس در سال 1972 در عوالم روحانی و عرفانی غرق شد، و گویی پاسخ را در این عوالم ‏یافت. او در این هنگام سبکی را اختراع کرد سه‌ضربی و "کمینه‌گرا" (مینیمالیستی) که خود آن را ‏‏"تین‌تینابولی" ‏Tintinnabuli‏ می‌نامد.‏

در این سبک، به گفته‌ی خود او و توصیف دیگران، موسیقی از صدا، پژواک صدا، و سکوت میان ‏پژواک‌ها ساخته می‌شود. بسیاری از آثار او از پژواک‌هایی ساخته می‌شوند که در سکوت محو ‏می‌شوند. مشخصه‌ی موسیقی او را "پاکیزگی، سکوت، و زیبایی" می‌دانند. می‌گویند که زبان ‏موسیقی او یگانه‌است، و او هیچ نوت و هیچ صدایی را به دست تصادف نمی‌سپارد و همه چیز ‏به‌دقت اندیشیده و حساب‌شده است. او گفته‌است که تک‌تک نوت‌های او را باید چنان نواخت که ‏مانند "شکوفه‌ای زیبا" جلوه‌گر شوند؛ و نیز گفته‌است که سکوت میان صداها مهم‌تر از خود ‏صداهاست، چه، سکوت است که به صداها معنی می‌دهد.‏

هنگام گوش دادن به بسیاری از آثار او، پس از چند دقیقه شنونده شاید فکر کند که هیچ اتفاقی ‏نمی‌افتد و این یک‌نواختی راه به‌جایی نخواهد برد. اما یکی از همکاران او به‌درستی می‌گوید که ‏‏«اگر کمی بیشتر گوش کنید، احساس می‌کنید که با این آرامش هماهنگ شده‌اید و این آرامش ‏شما را تا ابدیت همراهی می‌کند.»‏

دغدغه‌ی بزرگ آروو پرت رانده‌شدن آدم از بهشت، از دست رفتن بهشت، و دگرگونی انسان به ‏موجودی گناهکار است که پلیدی در وجودش راه یافته‌است. او غصه‌ی بهشت گمشده را می‌خورد. ‏اما می‌گوید که پیام موسیقی او درد و رنج نیست، چه درد و رنج تنها در نبود عشق بروز می‌کند، و ‏اگر عشق باشد، انسان می‌تواند به آرامش برسد. او می‌گوید که موسیقی‌اش راهی به روشنایی ‏می‌جوید.‏

من با دین و مذهب، با رنج‌نامه‌های عیسی و حسین و دیگران، میانه‌ای ندارم. اما موسیقی پرت را ‏دوست دارم. به‌گمانم دوستان او راست می‌گویند که موسیقی پرت "مذهبی" نیست، ‏‏"روحانی"ست. موسیقی پرت به من می‌گوید: آهای، انسان، بایست! گوش بده! نگاه کن! بشنو! ‏ببین! این سکون را احساس کن؛ این سکوت را گوش بده! بشنو که در دل این سکوت چه ‏ریزصداهایی هست! ببین که این تک‌برگ چگونه آرام تکان می‌خورد! ببین که این قطره‌ی آب باران چگونه ‏بر شاخه‌ی لخت و نازک درخت می‌لغزد! چرا می‌دوی؟ به کجا داری می‌شتابی؟ به کجا می‌خواهی ‏برسی؟ این چه کاری‌ست که داری می‌کنی؟ بنشین! آرام بگیر! نگاه کن...، نگاه کن...! سکون را ‏ببین! گوش بده... گوش بده...! سکوت را بشنو!‏

شمایی که در سوئد هستید، تا 12 اکتبر امسال یک فیلم مستند را درباره‌ی پرت در این نشانی، و ‏اجرای تازه‌ترین اثر او را در این نشانی می‌توانید ببینید.‏

برخی از زیباترین آثار پرت: 1، 2، 3‏

و سی‌دی اثری از او را با نام ‏Orient & Occident‏ اگر یافتید، بخریدش، برای خودتان، یا هدیه برای ‏دیگری. آن اثر در یوتیوب یافت نمی‌شود.‏

‏***‏
راستی، جا دارد از یکی از آموزگاران آروو پرت هم یاد کنم که یک ماه پیش، هفتم اوت، 85 ساله ‏شد: ولیو تورمیس ‏Veljo Tormis‏. و جالب آن که بافت اثرهای آموزگار و شاگرد هیچ شباهتی به هم ‏ندارد. تورمیس از اعماق تاریخ موسیقی مردمش الهام می‌گیرد، و از جمله از موسیقی شمن‌ها. ‏یکی از معروف‌ترین آثار او که از موسیقی شمن‌ها الهام گرفته، "نفرین آهن" ‏Curse Upon Iron‏ نام ‏دارد. این موسیقی هیجان‌انگیز و بی‌همتا را این‌جا بشنوید (بشنوید، یعنی این که چشمانتان را ‏ببیندید و فقط گوش بدهید!).‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

قمه‌زنی در شبکه‌های اجتماعی

تا میانه‌های دهه‌ی 1340 اردبیل یکی از بزرگ‌ترین مراکز نمایش‌ها و راه‌انداختن دسته‌های عزاداری ‏در ماه محرم و روز "عاشورای حسینی" بود. شش‌ساله و هفت‌ساله که بودم پدربزرگم روز عاشورا ‏دستم را می‌گرفت و مرا با خود به میدان مسجد پیر عبدالملک می‌برد. در طول راه زنان و دختران را ‏می‌دیدم که چادر بر سر بر لب بام‌ها نشسته‌اند، و مردان و زنان دیگری که همه‌ی میدان را پر ‏کرده‌اند. چه‌قدر جمعیت! و بعد، آن‌جا، در میانه‌ی میدان با پارچه‌ی سفید چیزهای کوچکی شبیه به خیمه ‏ساخته‌بودند، و آن‌جا اسب بود و شتر بود، و کسانی "شبیه‌سازی" می‌کردند و کارهایی می‌کردند ‏که پدر بزرگم با آن قد بلند ِ بلند ِ بلندش می‌دید و می‌فهمید، اما من آن پایین‌ها، از لابه‌لای پاهای ‏مردم چندان چیزی نمی‌دیدم، و آن‌چه را می‌دیدم، نمی‌فهمیدم.‏

و بعد ناگهان آن "خیمه"ها شعله‌ور می‌شدند، مردم به هر سویی می‌گریختند، از کف خاکی میدان و ‏کوچه گرد و خاک بر می‌خاست، و مردانی سراپا سپیدپوش، فریادهایی می‌زدند و در حالی که بالا و ‏پایین می‌پریدند شمشیرهایی را بر فرق سر خود می‌کوبیدند؛ خون فوران می‌زد و صورتشان را و ‏جامه‌ی سپیدشان را سرخ می‌کرد.‏

پدربزرگ دست کوچکم را در مشت بزرگش می‌فشرد، مرا می‌کشید و با خود می‌برد، و در کنار ‏کوچه‌ای که از آن‌جا به‌سوی مسجد اوچ‌دکان می‌رفت می‌ایستادیم. دسته‌ی قمه‌زنان دوان، و پر ‏هیاهو می‌آمدند، کوچه را پر می‌کردند، ما بیشتر و بیشتر خود را به دیوار کاهگلی کنار کوچه ‏می‌فشردیم، صورت‌های پوشیده از خون، قطره‌های خونی که از مژگانشان می‌چکید، کفن‌های ‏سپید و آغشته به خون، قمه‌های کوتاه و بلند و خون‌آلود بر مشت‌هایشان، فریادزنان، با هیاهو، در ‏آغوش گرد و غبار، به‌سوی ما می‌دویدند. من بیش از آن‌که بترسم، در شگفت بودم و نمی‌فهمیدم ‏که این چیست؛ چه می‌گذرد؟ اینان چرا به این شکل در آمده‌اند؟ چرا خود را می‌زنند؟ چرا خون خود ‏را می‌ریزند؟ این چه هیاهویی‌ست؟ پرسان سرم را بلند می‌کردم و در آن بالاها نگاه مهربان پدربزرگ ‏را می‌جستم. اما او داشت قمه‌زنان را تماشا می‌کرد و برای نخستین بار در زندگانیم می‌دیدم که ‏مردی به آن بزرگی و به آن بلندقامتی هق‌هق گریه می‌کند و جویباری از اشک از چشمانش بر میان ‏ریش سپیدش جاری‌ست.‏

تا سال‌ها بعد، کابوس بزرگ من تا ده‌ها شب پس از عاشورا، آن بود که در خواب می‌دیدم که گروه ‏بزرگی با صورت‌های خون‌آلود و کفن‌های خون‌آلود پیوسته به‌سوی من می‌آیند.‏

گذشت سال‌ها لازم بود تا ببینم و دریابم که آن قمه زدن، تا حدود بسیار زیادی، گونه‌ای ‏خودنمایی‌ست: یعنی کم‌وبیش همه دارند برای پروردگاری که به آن اعتقاد دارند، بگیرید، تا برای ‏دختری که دوستش دارند و بر لب بام نشسته و تماشا می‌کند، خودنمایی می‌کنند که: ببین، من ‏دارم قمه می‌زنم! ببین، من دارم خون خودم را می‌ریزم! ببین، من دارم برای جلب توجه تو چه قدر ‏محکم بر فرق سرم می‌کوبم! ببین، من برای جلب مهر تو دست به چه فداکاری بزرگی می‌زنم! ‏ببین! مرا ببین! این منم! ببین، دامن کفنم را بلند می‌کنم که خون به هدر نرود، بر زمین نریزد، و دامن ‏کفن را سرخ کند، تا تو ببینی که من قمه می‌زنم و خون می‌ریزم!‏

جلوه‌ی دیگر این "ببینید، من چه عزادارم!" در برگزاری مجلس‌های روضه‌خوانی بود. کسانی، در منزل ‏یا در مسجد محل روضه‌ی حضرت ابوالفضل، یا دو طفلان مسلم، یعنی علی‌اکبر و علی‌اصغر، یا چه ‏می‌دانم چه شهیدان دیگری را برگزار می‌کردند. "سفره" انداختن هم ماجراهای خود را داشت، که ‏گویا امروزه در ایران به "صنعتی" میلیاردی تبدیل شده‌است.‏

‏***‏
چند روز است که من با ورود به فیس‌بوک و دیدن نخستین پست‌های "دوستان"، ‏آن را ترک می‌کنم، زیرا رفتار این "دوستان" و استفاده‌شان از عکس "آلان"، کودک مغروق تیره‌روز، مرا ‏به‌یاد قمه‌زنان اردبیل و روضه‌های "دو طفلان مسلم" می‌اندازد. همه دارند قمه‌های محکم‌تر بر ‏سرشان می‌زنند که: «ببینید، این منم! مرا ببینید! من عزادارم! من بیشتر از بقیه دارم برای آلان دل ‏می‌سوزانم! من این‌جا روضه‌ی علی‌اصغر گذاشته‌ام! بیایید یک تکه حلوا و یک خرما بخورید و یک لایک ‏بزنید! من هم در این تکیه شمعی روشن کرده‌ام و حالا دیگر وجدانم را تسکین داده‌ام. در این ‏‏"شبیه‌سازی" و عزاداری – بازی، من هم سهمم را ادا کرده‌ام.»‏

اما... نه، "دوستان" عزیز شبکه‌های اجتماعی! من تماشای قمه‌زنی و سینه‌زنی را دوست ندارم. کار و کمک ‏واقعی را آن انسان‌هایی انجام می‌دهند که اکنون در قلب وقوع بحران دارند یک بیسکویت به دست ‏یک "آلان" دیگر که زنده از آب گذشته می‌دهند، و وجدان من سخت در عذاب است که دستم تا ‏آن‌جا نمی‌رسد. با این‌همه، حاضر نیستم با بازنشر آن عکس و عکس‌های دلخراش دیگر پشت میز ‏کارم "قمه‌زنی" کنم، فریاد بزنم که "ببینید، من چه عکس دلخزاش‌تری گذاشته‌ام"، که "من هم ‏سهمی از آن شهید دارم"، و این‌چنین برای وجدانم لالایی بخوانم.‏

به‌گمانم کلی "دشمن" فیس‌بوکی برای خودم تراشیدم، نه؟!‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

ایستانبول، ایستانبول!‏

در سال‌های نوجوانی، در اردبیل، ترانه‌ی زیبایی می‌شنیدم از رادیوی رشت، با صدای مارک آریان، ‏خواننده فرانسوی – بلژیکی، از پدر و مادری ارمنی – لبنانی، مهاجر از ترکیه. ترانه "ایستانبول – ‏ایستانبول" نام داشت. از شعر ترانه، که به‌زبان فرانسوی بود، جز نام "ایستانبول" هیچ چیز ‏نمی‌فهمیدم، اما ملودی‌های زیبای آن دل جوانم را می‌کشید و با خود می‌برد به آن‌سوی کوه‌ها و ‏دشت‌ها، تا به شهری به‌نام استانبول.‏

سال‌ها آمد و رفت، و استانبول نادیده ماند، تا همین آخر هفته‌ی گذشته. با دوستم رفتیم و سه ‏شب آن‌جا در هتل بودیم... می‌دانم! می‌دانم! اکنون دوستانی که آشنایان و امکاناتی در استانبول ‏دارند می‌خواهند کله‌ام را بکنند که چرا خبرشان نکردم! ولی...، خب، وقت تنگ بود و تنها دوستی هم که خبرش ‏کردم با مهربانی‌های بی‌کرانش پشیمانم کرد از این‌که خبرش کردم!‏

و اما "ایستانبول": در هوایی گرم در فرودگاه صبیحه گؤکچن نشستیم و در ترافیکی سنگین با ‏اتوبوس فرودگاه به‌سوی شهر روان شدیم. چیزی که در طول این چهل پنجاه کیلومتر توجهمان را ‏جلب کرد، حضور ماشین‌های پلیس علنی و "مخفی" در فواصل کوتاه در سراسر این مسیر، و در ‏شهر، بود: ترساندن تروریست‌ها و بمب‌گذاران، یا...؟

هتل ما درست در گوشه‌ی "میدان تقسیم" بود که همین چندی پیش جوانان ترکیه در آن حماسه ‏آفریدند. هرگز عکس آن شیرزن را فراموش نمی‌کنم که سینه‌اش را پیش ماشین آب‌پاش پلیس سپر ‏کرده‌است.‏

و "میدان تقسیم" امروز... از ایستگاه اتوبوس تا هتل، از کنار پارک "گزی" و از نیمی از میدان تقسیم ‏گذشتیم. اما... عجب! این‌جا که تهران است! همه فارسی حرف می‌زنند! این‌جا پر است از ‏گردشگران ایرانی، از پیر و جوان، زن و مرد... هتل‌مان هم پر است از ایرانیان! گوشه و کنار میدان ‏تقسیم را کنده‌اند، نرده کشیده‌اند، زمین آن ناهموار است، و گوشه‌ای از آن را پلیس مسلسل ‏به‌دست در اشغال دارد.‏

و آن‌جاست خیابان معروف "استقلال"، پر از فروشگاه‌ها، پر از شلوغی، پر از مردمی که می‌روند و ‏می‌آیند، و پر از ایرانیان. آن‌جا در گوشه‌ای چند جوان ایرانی ساز می‌زنند و می‌خوانند که "امشب در ‏سر شوری" دارند و "باز امشب در اوج آسمان"اند. گروه بزرگی، کم‌وبیش همه ایرانی، بر گردشان ‏جمع شده‌اند و گوش می‌دهند. این‌جا، در کنار زنان و دختران نیمه برهنه، پر است از گروه‌های زنان ‏با چادر مشکی و روبنده، از امارات و عربستان. من به‌جای آن‌ها احساس خفقان می‌کنم. به یاد ‏پدرم می‌افتم که با دیدن زنانی که با چادر سفت و سخت رو می‌گرفتند، دو انگشتش را به‌سوی ‏صورتشان می‌برد و می‌گفت: خوخ‌خ‌خ!‏

و این است استانبول: رستوران‌های بی‌شمار؛ کؤفته، پاتلیجان، آبجوی افس، شراب‌های بی‌کیفیت، ‏عرق "راکی"، راکی، راکی... ماهی‌های تازه و خوشمزه، چیپورا (چوپرا)، له‌ورک ‏Levrek، کباب، ‏کباب، کباب...، شلوغی، سروصدا... گدایان، از همه رقم: خردسال و بسیار خردسال، هر یک با ‏سازی در دست. آیا پناهندگان سوری‌اند؟ پسرک ده دوازده ساله‌ای در گوشه‌ای بر زمین نشسته، ‏یک زانویش را با شلواری نازک و پاره بغل زده، و دستش را بر سر تازه‌تراشیده‌اش می‌کشد. سر ‏به‌زیر و با نگاهی دوخته بر زمین آن‌چنان درد و غمی بر چهره دارد که بی‌اختیار دلم به‌درد می‌آید. آیا ‏‏"داعش" همه‌ی کسانش را کشته، هستی‌اش را به غارت برده، به او تجاوز کرده‌اند، و تنها و بی‌کس ‏و بی‌پناه و گرسنه از گوشه‌ی خیابان استقلال سر درآورده؟ هنوز چند گام دور نشده‌ایم که با دودلی ‏رو بر می‌گردانم و نگاه می‌کنم، تا شاید بروم و پولی به او بدهم. اما می‌بینم که زن و مردی فربه به ‏او نزدیک می‌شوند، با او حرف می زنند، و او دست به زیر پیراهنش می‌برد و مشتی پول به آن‌ها ‏می‌دهد! دیرتر دوستی می‌گوید که این کودکان همه اعضای یک بانداند.‏

آن‌جاست کوچه‌ی باریک و سنگ‌فرش و سرازیری که به‌سوی پل قالاتا می‌رود. این‌جا هم پر است از ‏فروشگاه‌های گوناگون، اما خلوت‌تر است. ایرانیان تا این‌جا نمی‌آیند، اما توریست‌های اروپایی ‏می‌آیند. در یک سوی کوچه "موزه‌ی مولوی‌خانه‌ی قالاتا"ست، و در سوی دیگر "برج قالاتا". در ‏سفرمان به نیو زیلند و استرالیا آن‌قدر بالای برج‌های "اسکای ویو" رفتیم که دیگر هیچ جاذبه‌ای ‏برایمان ندارد.‏

و این‌جاست پل معروف قالاتا. کنار آب می‌ایستیم و تماشا می‌کنیم. قایق‌های مسافربری بر آب‌های ‏مواج "هالیچ" [خلیج] می‌آیند و می‌روند. مرغان دریایی جیغ می‌زنند. در خشکی‌های این‌سو و ‏آن‌سو به هر طرف که نگاه می‌کنی پر است از مناره و مناره و مناره... چه‌قدر مسجد؟ مراباش که ‏خیال می‌کردم اردبیل پرمسجدترین شهر جهان است! اما نه، استانبول بی‌گمان بارها بیشتر از ‏اردبیل مسجد دارد – حتی به نسبت جمعیت و حتی به نسبت مساحت.‏ صدای اذان، صدای اذان...

و آن‌جاست بوسفور خیال‌انگیز، و در آن‌سو، در "اوسکودار" خاک آسیا آغاز می‌شود. در آن‌سو ‏مسجد "آیازما" از همین‌جا، از کنار پل قالاتا دیده می‌شود: رد پای ناظم حکمت آن‌جاست: پس از ‏دوازده سال و پنج ماه و شانزده روز که در زندان بود، بیرون آمد، دست در دست همسرش منور ‏‏«مسجد آیازما را پشت سر گذاشتند و در سکوت به‌سوی بوسفور رفتند. به آب نزدیک شدند و ‏جایی برای خود یافتند. در آن نزدیکی فانوس دریایی "قیز قالاسی" چشمک می‌زد. کشتی‌ها چون ‏همیشه در بوسفور در رفت‌وآمد بودند. مشت خود را پر از آب کرد. بیش از دوازده سال این لحظه را ‏انتظار کشیده‌بود. همچنان که دست منور را محکم در دست داشت، صدای برخورد موج‌ها را به ‏ساحل گوش فرا داد. ایستاد و ستارگان درشت و درخشان آسمان را حریصانه تماشا کرد، تماشا ‏کرد...» [از این نوشته که ترجمه و اقتباس خود من است و نه ترجمه‌ی فلان "پرزیدنت"!]‏

آن‌سوی پل قالاتا، جمعیت بر "امین‌اؤنو" ‏Eminönü‏ موج می‌زند، نشسته و ایستاده بر سکوها و کنار ‏بساط دستفروشان. از میان جمعیت تونل زیرگذر زیر میدان به‌زحمت می‌توان راهی گشود و عبور ‏کرد. هوا گرم و مرطوب و خفه است. و این‌جاست "میصیر چارشی‌سی" ‏Mısır çarşısı‏ بازار مصری یا ‏بازار ادویه‌فروشان: دکان، دکان، دکان...، و ادویه، ادویه، ادویه... شلوغی، سروصدا. این‌جا هم زبان ‏فارسی شنیده می‌شود.‏

"بازار بزرگ" ‏Böyük Çarşı‏ و بازار ادویه‌فروشان اکنون کم‌وبیش به هم چسبیده‌اند. در پیچ و خم‌های ‏بازار سردرگم می‌شویم. چه‌قدر دکان! چه‌قدر کالا! همه بی‌مصرف و بنجل! به‌قول دوستم: این‌جا هیچ چیز ‏نمی‌بینی که شاید روزی در طول زندگی هوس خرید آن را داشته‌ای! استکان‌های کمرباریک طلایی! ‏شمشیر و خنجر! مجسمه‌ها و گلدان‌هایی که معلوم نیست کجا باید گذاشتشان؛ کیف‌ها و ‏کفش‌های ازمدافتاده؛ فروشنده‌هایی که به اصرار می‌خواهند چیزی قالبتان کنند... با این‌همه ‏دوستم یک شال می‌خرد و من یک بسته چای نعناع! دوستم یک قهوه ترک می‌نوشد و من بستنی ‏می‌خورم.‏

موزه – کلیسا - مسجد "ایا صوفیه" با تاریخ 1700 ساله زیر آفتاب داغ له‌له می‌زند. بخش بزرگی از ‏آن را دارند ترمیم می‌کنند. تابلوهای بزرگ و گردی که با نام الله و محمد و علی و... بر گوشه‌های ‏سقف بلند آن آویخته‌اند، همه‌ی فضای آن را به‌کلی خراب کرده‌است.‏

به "مسجد کبود" (سلیمانیه) که می‌رسیم وقت نماز است و راهمان نمی‌دهند. ما نیز از گرما له‌له ‏می‌زنیم و هوس آبجو کرده‌ایم، اما اردوغان فروش نوشیدنی‌های الکلی را در نزدیکی مسجدها ‏ممنوع کرده‌است. در پارک "گلخانه" هم نوشیدنی بهتر از قهوه و دوغ گیرمان نمی‌آید.‏

جالب‌ترین جایی که در طول این سفر دیدم، آب‌انبار باستانی و 1600 ساله‌ی ‏Yerebatan Sarnıcı‏ ‏است، با مجسمه‌های مدوسای سرنگون (دوشیزه‌ی با گیسوانی از مارها). گوشه‌هایی از آن را ‏پیشترها در فیلم جیمزباندی "از روسیه با عشق" (ساخت 1963 - در ایران به نام "دامی برای جیمز باند") با شرکت شون کانری دیده‌ام.‏

و باز شلوغی خیابان استقلال است، و بلال‌فروشان، و بلوط‌فروشان، و بستنی‌فروشان، و ‏‏"سیمیت"فروشان، و گدایان، و خوانندگان ایرانی، و ایرانیان، و زنان چادری عرب، و زنان نیمه‌برهنه و...‏

این‌جا وارد هر موزه یا هر فروشگاه بزرگی که می‌شوید، باید از بازرسی بدنی عبور کنید. این‌جا ‏می‌خواهم آب بخرم. بقال جوان نخست به‌ترکی و سپس به انگلیسی می‌پرسد که چندتا ‏می‌خواهم، و من در فکرم که بطری بزرگ بردارم یا بطری کوچک. اما او نمی‌تواند دندان روی جگر ‏بگذارد، و زیر لب به‌ترکی می‌گوید "هیچ زبان حالیش نیست"! و آنگاه که به‌ترکی قیمت را از او ‏می‌پرسم، سخت شرمنده می‌شود.‏

این‌جا رانندگان تاکسی برای من و شمای توریست وسط روز تاکسی‌مترشان را روی نرخ بعد از نیمه ‏شب تنظیم می‌کنند تا پول بیشتری بگیرند. از "آت میدانی" تا نزدیکی "تقسیم" تاکسی‌متر 65 لیره ‏و خرده‌ای نشان می‌دهد (220 کرون سوئد). 70 لیره می‌دهم، راننده‌ی تیپ جاهلی، دارد از ‏شیشه‌ی بازش بر سر یک عابر پیاده که از جلوی او رد شده فریاد می‌زند و دست می‌برد زیر صندلی ‏و تهدید می‌کند که الان قمه‌اش را می‌کشد و می‌رود و او را تکه‌پاره می‌کند، و در همین حال توی ‏دستش اسکناس 50 لیره‌ای مرا ماهرانه با یک اسکناس 5 لیره‌ای عوض می‌کند، و بعد ادعا می‌کند ‏که فقط 25 لیره داده‌ام! چاره‌چیست؟ در برابر تهدید قمه کشیدن، باید 5 لیره را گرفت و یک 50 ‏لیره‌ای دیگر داد! یعنی سفری 40 لیره‌ای به قیمت 115 لیره تمام می‌شود!‏

اما رستوران‌های این‌جا پر از خدمتکاران مهربان و نیمه مست است که می زنند و جام شراب ‏نیم‌خورده‌ات را چپه می‌کنند، و بعد آن را دوباره پر می‌کنند، و حتی چند جرعه روی میز می‌ریزند! ‏راکی یا ودکا که سفارش بدهی، پیمانه‌ای ندارند، بطری را همین‌طور سرازیر می‌کنند توی لیوان، و باز مقداری ‏روی میز می‌ریزند!‏

دوست عزیزی که مقیم استانبول است، برایمان سنگ تمام می‌گذارد، آن‌قدر که مایه‌ی دلخوری ما ‏می‌شود. او مارا با ماشینش به جاهایی دورتر از ناف توریستی استانبول می‌برد. در منطقه‌ی ‏‏"بشیک‌تاش" ‏Beşiktaş‏ نخست زیر بارانی سیل‌آسا در "قورو چشمه" ‏Kuruçeşme‏ در یک رستوران ‏ماهی‌های زنده شامی گوارا می‌خوریم و سپس در اورتاکؤی ‏Ortaköy‏ به کافه‌ای در پارک مشرف به ‏بوسفور می‌رویم. روز بعد باز با ماشین این دوست نخست به پارک ساحلی فلوریا Florya می‌رویم و در ‏کافه‌ای مشرف به دریای مرمره چیزی می‌نوشیم. این پارک پر است از عروس و دامادهایی که برای ‏عکاسی و فیلم‌برداری می‌آیند. سپس به بخش آسیایی می‌رویم، در رستورانی که وسط میزهایش ‏اجاق زغالی دارد، کباب می‌پزیم و می‌خوریم، و ساعتی بعد دوستمان ما را به فرودگاه صبیحه ‏گؤکچن می‌رساند. دستش درد نکند. خیلی برایمان زحمت کشید.‏

دو ساعت و نیم در صف چک‌این و تحویل بار شرکت پگاسوس می‌ایستیم. بلبشوی غریبی‌ست. ‏کارکنان کند کار می‌کنند، صف تکان نمی‌خورد، و کسانی پیوسته توی صف می‌زنند. پروازمان هم یک ‏ساعت تأخیر اعلام نشده دارد. هیچ عین خیالشان هم نیست که خبری بدهند و عذری بخواهند. با ‏دوستم تصمیم می‌گیریم که دیگر هرگز به استانبول نیاییم!‏

‏***‏
ایستانبول ایستانبول با صدای مارک آریان، با زیرنویس ترکی، این‌جا. او ترانه‌های ترکی فراوانی نیز ‏خوانده‌است، از جمله ‏Kalbin yokmu?‎‏. ترانه‌ی معروف "کتی" نیز از اوست.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

حماسه‌های شفاهی آسیای میانه - 3‏

‏(ادامه‌ی پیش‌گفتار)‏

لازم است که سخنی چند درباره‌ی سازهای موسیقی رایج در میان ترکان نیز بگویم، هرچند که من ‏تنها به یک یا دو نمونه از متداول‌ترین آن‌ها می‌توانم بپردازم. واضح است که برای همراهی ‏روایت‌های منظوم گونه‌هایی از سازهای زهی را فراوان به‌کار می‌برند. پیشرفته‌ترین این سازها شاید ‏چاتیغان ‏chatigan‏ (یا جدیگن ‏jädigän‏) است [هفت‌تار قازاخی به‌نام ژتی‌گن ‏jetigen‏ (ژتی = هفت، ‏گن = آهنگ)، و جاداغان ‏jadagan‏ سیبری، و نام‌های مشابه در جاهای دیگر].‏

دیرتر به میزان دلبستگی قبیله‌های ساگایی‌ به چاتیغان و بی‌میلی‌شان برای فروش آن خواهم ‏پرداخت. این ساز چیزی‌ست شبیه به گونه‌ای قانون و ساخته شده‌است از یک قوطی استوانه‌ای یا ‏مکعب مستطیلی بدون روکش. گاه آن را با خالی کردن درون تکه چوبی یک‌پارچه می‌سازند. دهانه‌ی ‏باز آن را به‌طرف پایین قرار می‌دهند و تارها را بر پشت آن نصب می‌کنند. چاتیغان‌های امروزی پنج تا ‏هشت تار دارند،(1) اما شاید در گذشته ساز پر شکوه‌تری بوده، زیرا که در سروده‌ها همواره آن را ‏‏"چاتیغان چهل‌تار" می‌نامند. چاتیغانی که چاپلیسکا از سیبری با خود آورد هم‌اکنون در موزه‌ی پیت ‏ریورز ‏Pitt – Rivers‏ آکسفورد نگهداری می‌شود. این نمونه(2) شش تار فلزی دارد با طول‌های ‏مساوی، و پرده‌بندی آن‌ها با خرک‌هایی تنظیم می‌شود که از استخوان کشکک زانوی گوزن ‏قطبی‌ست و زیر هر تار یکی از آن‌ها را می‌توان جابه‌جا کرد. برای نواختن آن، تارها را با انگشتان دو ‏دست می‌نوازند. به گمانی این ساز کپی زمختی‌ست از گوسلی ‏gusli‏ روسی، که البته شکل ‏به‌کلی متفاوتی دارد.‏

گونه‌های دیگر سازهای زهی نیز برای همراهی روایات منظوم و اشکال دیگر سروده‌ها رواج دارند. ‏معروف‌ترین سازهای ملی ترکان دومرا ‏domra‏ و قوبوز ‏kobuɀ‏ هستند که در مناطق مختلف به نام‌ها ‏و اشکال گوناگون دیده می‌شوند. این دو ساز به درجات گوناگون به گونه‌هایی از ویولون و عود ‏شباهت دارند. در میان ترکمنان سازی به‌نام دوتار ‏dutar‏ رواج دارد که دو رشته تار دارد و چیزی‌ست ‏شبیه به گیتار و بی‌گمان از سرچشمه‌ی ایرانی. ولی‌خانوف نیز سازی شبیه به بالالایکا [ساز ‏روسی] در میان قیرغیزها دیده‌است(3) که گمان می‌رود دومرای تغییر شکل یافته‌ای بوده‌است. ‏وربیتسکی نیز به ساز مشابهی اشاره کرده که شمن‌های آلتای آن را در کنار طبل می‌نوازند،(4) و نیز ‏ساز دیگری شبیه زنبورک که یاکوت‌ها هر از گاهی می‌نوازند.‏(5)

سازی که قوبوز نام دارد برای همراهی با خواندن سروده‌ها بسیار به‌کار می‌رود.‏(6) له‌وچین چگونگی ‏کاربرد این ساز را در میان قازاخ‌ها شرح داده‌است. او آن را شبیه به گونه‌ای ویولون توصیف کرده که ‏روی کاسه‌اش باز است، مقعر است و اغلب سه تار ضخیم از موی اسب دارد. آن را در میان زانوان ‏می‌گیرند و با کمانی کوتاه می‌نوازند.‏(7) در میان اینان قوبوز یکی از مهم‌ترین ابزارهای باکشا‌هاست ‏baksha‏ که او خود نقش غیب‌گو، پیش‌گو، و پیشوای دینی را در میان مسلمانان استپ غربی بازی ‏می‌کند (شرح بیشتر در بخش‌های بعدی). وربیتسکی همچنین در جایی از قابیس ‏kabys‏ یا قوموس ‏komus‏ (قوبوز) به عنوان سازی با دو تار یاد می‌کند و می‌گوید که مردم آلتای آن را برای همراهی با ‏خواندن قصه‌های قهرمانی‌شان به‌کار می‌برند، اما در جایی دیگر می‌گوید که قوموس سازی ‏زهی‌ست شبیه به بالالایکای روسی که در میان قبایل آلتای "تنها شمن‌ها آن را می‌نوازند".‏(8) گفته ‏می‌شود که قبایل سویوت نام قوموس را برای زنبورک به‌کار می‌برند، و یاکوت‌ها نیز آن را هوموس ‏homus‏ می‌نامند،(9) و حال آن‌که قیرغیزها به طبل شمن‌ها قوبوز می‌گویند.‏(10)

زنبورک و نی یا فلوت نیز طرفداران بسیاری دارند. البته این سازها قابلیت‌های زیادی برای همراهی با ‏خواندن سروده‌ها ندارند، اما گویا هر دو را در مواردی در نمایش‌های طالع‌بینان و به‌ویژه هنگام احضار ‏ارواح می‌نوازند. طبل یا دایره‌زنگی نیز کم‌وبیش در همه‌ی جاهایی که شمن‌ها هنوز یافت می‌شوند ‏کاربردی گسترده دارد. با این همه، به‌طور کلی سازهای زهی برای همراهی روایات منظورم به‌کار ‏می‌روند، و طبل و دایره‌زنگی و شاید در برخی موارد نیز نی(11) و زنبورک(12) در نمایش‌های شمنی ‏نواخته می‌شوند.‏



پایان فصل نخست (پیش‌گفتار)‏
________________________________

1 ‎ - Czaplicka, My Siberian Year, p. 237.‎

2 ‏- طول آن نزدیک یک متر، عرضش 20 سانتی‌متر، و بلندیش 15 سانتی‌متر است.‏

3 ‎ - Michell, The Rusians in Central Asia, p. 81.‎
4 ‎ - Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 216.‎

5 ‏- پیشین.‏

6 ‎ - Radlov, Aus Sibirien I, 504.‎
7 ‎ - Levchin, Descriptions des Hordes et des Steppes, p. 383.‎
8 ‎ - Czapliska, Aboriginal Siberia, p. 216.‎

9 ‎ ‎‏- پیشین.‏
10 ‎ ‎‏- پیشین.‏
11 ‎ ‎‏- شواهد موجود برای کاربرد نی در موسیقی، به‌طور عمده در متن‌های ادبی یافت می‌شود. نگاه کنید به ‏Proben I, 202; II, 268, 440 ff.; ‎III, 145 f.‎
12 ‎ ‎‏- در میان اوریانخای‌ها و بوریات‌های ایرکوتسک، که البته این دومی‌ها مغول هستند، زنبورک را خور ‏khur‏ می‌نامند و گویا تنها شمن‌ها آن ‏را می‌نوازند. نگاه کنید به ‏Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 216.‎‏ به‌نظر می‌رسد که خانم چاپلیسکا در این‌جا اوریانخای‌ها و سویوت‌ها را ‏از هم جدا کرده‌است، اما در جایی دیگر (‏The Turks of Central Asia, p. 59‎‏) می‌گوید که گاه اوریانخای‌ها را سویوت می‌نامند.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

عشق داند که در این دایره سرگردانند

خانم رقیه کبیری معرفی تازه‌ای بر کتابم قطران در عسل نوشته‌اند که در چند وبگاه، و از جمله در ‏اخبار روز، آذر آن‌لاین، تریبون، و انجمن قلم آذربایجان منتشر شده‌است.‏

سپاسگزارم از خانم کبیری.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

حماسه‌های شفاهی آسیای میانه - 2‏

‏(ادامه‌ی پیش‌گفتار)‏

درباره‌ی چند و چون مناسبات شخصی میان اربابان و افراد عادی چیز زیادی نمی‌دانیم، اما گمان ‏می‌رود که این رابطه از لحاظ دستمزد و دارایی با آن‌چه میان رئیس توتون‌ها ‏Teutonic‏ [اسکاندیناوی ‏و شمال اروپا] و پیروانش برقرار بود شباهت‌هایی داشته‌است. پیروان نزدیک رئیس که بر گرد او بودند ‏نقش محافظان و درباریان او را داشتند و او در برابر، نیازهای مادی آنان را تأمین می‌کرد. فریزر ‏Fraser‏ ‏نمونه‌ای جالب از تفاهمی کامل را که در این زمینه میان ترکمنان وجود داشته، ثبت کرده‌است، ‏هرچند که پیداست که او خود آن‌چه را دیده درست نفهمیده‌است. او 50 دوکات در برابر یک اسب ‏به یک نایب می‌دهد، و چندشش می‌شود از این که رئیس او خبر معامله را که می‌شنود پول را از ‏خدمتکارش می‌گیرد، با بدجنسی سکه‌های طلا را پخش می‌کند، دوازده سکه برای خود بر می‌دارد، ‏هفت سکه به یکی از پسران خودش می‌دهد، پنج سکه به پسر دیگر، و به همین شکل ادامه ‏می‌دهد تا آن‌که تنها چهار سکه می‌ماند، و او این‌ها را با حالتی سخاوتمندانه به نایب بر می‌گرداند، ‏و نایب آن را به‌عنوان مرحمتی بزرگ می‌پذیرد. فریزر می‌نویسد: «نایب در پاسخ انفجار خشم و ‏شگفتی من از شنیدن این داستان، گفت: "که چی؟ مگر نه این که من هر چه دارم از خان دارم؟ ‏اگر صد تومان ‏tomauns‏ از اموال او را بالا بکشم، هیچ باکیش نیست. از چیزی که به من رسید ‏خوشنودم، زیرا در واقع این اسب پیشکشی بود برای شما، آقا، و بی‌گمان خان این را به شکلی ‏برای من جبران می‌کند." این موضوع آن‌چنان ذهنم را به‌خود مشغول کرده‌بود و آن‌چنان برافروخته ‏بودم که آن را با ابراز بیزاری فراوان برای میرزا ‏Meerza‏ تعریف کردم. او گفت: "آه، مردان بزرگ خیلی ‏از این کارها می‌کنند. نایب راست می‌گوید. از کجا معلوم که خان فردا اسبی به ارزش شصت تومان ‏به او نبخشد؟»(1)

یک چنین نظام بانکداری، که می‌توان آن را "اندوختن اعتبار" در نزد رئیس نامید، در جامعه‌ای که در ‏آن پول ارزشی ناچیز دارد و می‌تواند مایه‌ی ایجاد خطر برای صاحبش باشد، بسیار لازم است. این ‏وضع را یک قازاخ کهنسال به زبانی ساده برای له‌وچین ‏Levchine‏ شرح داد. او گفت که فروختن ‏رمه‌های بزرگ اسب‌هایش کار بیهوده‌ای‌ست، زیرا او نیازی به پولی که مجبور باشد در صندوقی ‏پنهان کند ندارد، حال آن‌که همه می‌توانند تاختن اسب‌های او را در استپ تماشا کنند و بفهمند که ‏صاحب آن‌ها چه ثروتی دارد.‏(2)

در گذشته‌ها فرهنگ مادی چادرنشینان استپ‌ها در سطح بالایی نبود. آنان معماری ماندگارتر از بر پا ‏کردن خیمه‌شان نداشتند؛ صنایع نداشتند؛ کشاورزی مختصری داشتند که آن هم در جاهای پرت‌افتاده‌ای بود؛ و چنان که دیده‌ایم بازرگانی‌شان را نمی‌توان سازمان‌یافته تلقی کرد. شیوه‌ی زندگی و ‏ذهنیت‌شان بدوی بود. احتمال می‌رود که تصویری که له‌وچین از قازاخ‌ها به‌دست می‌دهد(3) اغراق ‏آمیز است و بیشتر به صفات نتراشیده‌ی چادرنشینان جاهای دیگر انطباق یافته‌است، از قبیل ‏سست بودن در صلح‌طلبی، ناکارآمدی و بی‌اعتنایی به هنر جنگ، و در عوض بها دادن به حمله‌های ‏غافلگیرانه، ناتوانی در اقدام جمعی و هماهنگ، اما دلیری و سرشاری از نیروی ابتکار شخصی. این ‏شاید رایج‌ترین صفات بدوی در میان مردمی باشد که اشرافیت موروثی گسترده‌ای نداشته‌اند. اما بر ‏ما روشن است که این مردمان چارچوب‌های معین خود را برای رهبری کارها داشتند و کیفیت‌هایی ‏داشتند که باعث می‌شد مردان کارآزموده‌ای از میانشان بر می‌خاستند. گفته شده‌است که "غرور ‏اشرافی" قازاخ‌ها به‌ویژه شایان توجه است،(4) و چنان که پیداست اودانووان ‏O'Donovan‏ هنگامی‌که ‏در میان ستیزه‌جو‌ترین ترکمنان بود، از ظرافت و فروتنی رفتار آنان با دوستان‌شان و با یک‌دیگر ‏شگفت‌زده می‌شد.‏(5)

مهم‌ترین عامل در زندگانی کوچ‌نشین آسیایی اسب او بود و بی‌گمان او اسبش را گران‌بهاترین ‏دارایی خود می‌دانست. می‌گویند که به‌ویژه ترکمنان شیفته‌ی تعریف داستان‌ها و خواندن ترانه‌هایی ‏در وصف اسبشان هستند. نیز می‌گویند که این اسب‌ها به‌راستی موجودات شگفت‌آوری هستند، ‏آن‌چنان که صاحبان‌شان ارزشی بیش از همسر و فرزندان و حتی بیش از زندگی خود برای آن‌ها ‏قائل‌اند. وامبری می‌نویسد:‏

جالب است که تماشا کنید و ببینید [مرد ترکمن] با چه دقت و احتیاطی اسبش را تربیت می‌کند، ‏چگونه برای حفاظت از سرما و گرما او را می‌پوشاند، با آراستن زین و برگ چه شکوهی به آن ‏می‌دهد، و آن‌گاه خود شاید با لباسی فقیرانه و مندرس تباینی جالب با مرکب به‌دقت آراسته‌اش ‏می‌یابد. این موجودات زیبا به‌راستی شایسته‌ی ستایش‌هایی هستند که از آن‌ها می‌شود و در ‏داستان‌هایی که از سرعت و نیروی پایداری آن‌ها نقل می‌شود، هیچ اغراقی نیست.‏(6)

برای دادن تصویری از آن‌چه وامبری در میان ترکمنان دیده، می‌توانیم نمونه‌ای از دستان منظوم ‏‏[‏sagai poem‏] خان مَرگَن ‏Khan(7) Märgän‏ [شاه خردمند] بیاوریم که در آن شخصی به‌نام آلتین آیرا ‏Altyn Ayra‏ پیش قهرمان داستان التماس می‌کند که اسبش را به او ببخشد. در آغاز خان مَرگَن ‏ساکت است، اما هنگامی که آلتین آیرا سخنان زیر را بر زبان می‌آورد، او راضی می‌شود:‏

اسب نیست آن، که از تو تمنا می‌کنم،
مردی‌ست آن، که از تو می‌خواهم.‏
می‌دهیش، دوست من؟

آن‌گاه خان مَرگَن بی‌درنگ پاسخ می‌دهد:‏

می‌دهمش، دوست من.‏(8)

یکی از نکات چشمگیر منظومه‌های ترکی، و همچنین "بی‌لی‌نی"های(9) ‏byliny‏ روسی آن است که ‏ممکن است، و اغلب نیز چنین می‌شود، که قهرمان غرق در لذت خوردن و نوشیدن وظیفه و نقش ‏قهرمانی خود را فراموش می‌کند، اما اسب او هرگز خطا نمی‌کند و همواره او را به خود می‌آورد. ‏بارها و بارها اسب است که وضعیت را به‌سود قهرمان تغییر می‌دهد. در واقع می‌توان گفت که ‏اسب قهرمان اصلی روایات منظوم گروه آباکان است.‏

برتری اسب‌ها و سوارکاری ترکان، همسایگان متمدن‌تر جنوبی را برایشان طعمه‌ای آسان می‌کرد. ‏ترکمنان شکست‌ناپذیرترین‏ و نیرومندترین سواران مغرب شمرده می‌شدند، (10) و در سوی دیگر، دیوار بزرگ ‏چین، و سالنامه‌ها و شعرهای چینی نیز گواه تمام‌عیاری هستند بر گرایش کوچ‌نشینان مشرق، هم ‏ترکان، هم مغولان و هم تونقوس‌ها، به تاخت‌و تاز. حتی در سده‌ی نوزدهم هنگامی که آتکینسون ‏Atkinson‏ از اردوگاه یک سلطان قیرغیز دیدن کرد، شاهد بازگشت افراد او از تهاجمی پیروزمندانه ‏بود. آنان غنائم فراوان به‌همراه آورده‌بودند و به جشن و نوشانوش پرداختند.‏(11) هنگامی که وامبری به ‏سفر معروف خود به خیوه ‏Khiva‏ می‌رفت، کاروان او برای عبور کویری آن‌چنان سوزان را برگزید که ‏برخی از همراهان کاروان از تشنگی هلاک شدند. گزینه‌ی دیگر راهی کوتاه‌تر و آسان‌تر بود، اما آن ‏راه جولانگاه ترکمنانی بود که با غرور لاف می‌زدند که هیچ ایرانی ‏Persian‏ نمی‌تواند از مرزهای آنان ‏بگذرد، مگر آن‌که طنابی بر گردنش افتاده‌باشد.‏(12) رهبر تاخت‌وتازها و لشکرکشی‌های غارتگرانه ‏همواره بر پایه‌ی اعتبار و نفوذ شخصیت‌شان انتخاب می‌شد و او اگر در سازمان‌دهی حمله‌ای ‏پیروزمندانه از خود شایستگی نشان می‌داد، به‌زودی گروه بزرگی از یاران هم‌پیمان بر گرد خود جمع ‏می‌کرد.‏(13)

در بررسی رشد فکری و پیشرفت ادبیات شفاهی در میان ترکان باید هشیار بود، زیرا که در میان ‏رهبران ثروتمند بسیاری از قبایل، به‌ویژه قیرغیزها و ترکمنان، رسم بود که یک ملا، یا یک عالم ‏درس‌خوانده‌ی مسلمان در اردوگاه خود داشته‌باشند. آتکینسون مشاهده کرد که در میان قیرغیزهای ‏جونگاریا در دامنه‌های کوهستان آلاتائو، هر سلطان و رئیس قبیله‌ای ملایی برای خود داشت که ‏شخص بسیار مهمی در قبیله شمرده می‌شد.‏(14) زنده‌یاد پروفسور بیتسون ‏Bateson‏ در سال 1878 ‏یک روس را دید که کاتب رئیس گروهی از قازاخ‌های "اردوی میانه" در آئول ‏aul‏ یا خیمه‌گاه او بود.‏(15) ‏وامبری می‌نویسد که بای‌های ‏bays‏ (یعنی همان بیگ‌های ‏begs‏) ثروتمند خان‌نشین بخارا ‏Khanate ‎of Bokhara‏ در شهرها پیوسته دنبال ملاهایی می‌گشتند که در برابر دستمزدی ثابت که به‌صورت ‏گوسفند و اسب و شتر پرداخت می‌شد، آموزگاری، پیش‌نمازی، و منشی‌گری کنند.‏(16) او می‌افزاید ‏که در میان ترکمنان رسم بود که پیش از رهسپاری برای جنگ، ملایی برای رئیس قبیله فاتحه یا ‏همان دعای گشایش اسلامی را بخواند.‏(17) وامبری ناگزیر بود که در پوشش یک درویش و عالم ‏مسلمان به میان ترکمنان چادرنشین و ستیزه‌جو و برده‌دار پیرامون خیوه برود. در این لباس او را ‏همچون میهمانی ارجمند پذیرفتند، اما بارها ناگزیر بود که با ملای محلی درافتد.‏ ‏[او از جمله کتابی دارد به‌نام "سیاحت درویشی دروغین به خانات آسیای میانه" که به فارسی هم ‏ترجمه شده‌است.]‏

با این‌همه اشتباه بزرگی‌ست اگر گمان کنیم که فرهنگ اسلامی، حتی در میان ترکانی که اسلام ‏آوردند، به‌تمامی جانشین سنت‌های بومی شد. در واقع نمی‌توان گفت که این‌جا اسلام نفوذ ‏عمیقی داشته‌است. به گفته‌ی وامبری در سال 1864 تنها یک در هزار از آنان سواد خواندن و ‏نوشتن داشتند(18) و ونیوکوف نیز در میان قیرغیزها این نسبت را همین قدر برآورد کرد.‏(19) راست این ‏است که به‌طور کلی در میان مردم آسیای میانه ادبیات مکتوب به‌تمامی ناشناخته بوده‌است. البته ‏در سال‌های اخیر تحصیل و نوشتار در این مناطق نیز مانند دیگر جاهای جمهوری‌های شوروی ‏گسترش شگرفی یافته‌است.‏

اما ادبیات شفاهی فراگیر و سرشار از سرزندگی‌ست. هم‌چنان که ادبیات مورد بررسی ما نشان ‏خواهد داد، به‌ویژه ترکان در هنر بداهه‌پردازی استادان کهنه‌کاری بودند. البته هنر به‌خاطر سپردن نیز ‏در میان آنان پرورش داده می‌شد، و حکایتی که یک ملای معروف درباره‌ی قازاخ‌ها برای وامبری ‏بازگفته گواه روشنی‌ست بر مهارت و نیروی حافظه‌ی کوچ‌نشینان. ملا شامگاه پس از صرف شام، ‏دلشاد از مهمان‌نوازی رئیس قبیله‌ی سارقان ‏Sargan‏ داستان‌گویی‌هایش را پی می‌گیرد و در یکی از ‏آن‌ها شعری به‌زبان کالموکی می‌گنجاند. پس از گذشت شش سال او به همان مناطق باز می‌گردد ‏و سخت شگفت‌زده می‌شود از این‌که همان داستان و همان شعر را کلمه به کلمه از زبان جوانی ‏بیگانه می‌شنود. پس از پرس‌وجو با شگفتی در می‌یابد که آن جوان هنگامی که نه ساله بود ‏داستان را هنگام سفر پیشین ملا از زبان خود او شنیده و با وجود زبان کالموکی شعر همه‌ی جزئیات ‏آن را به‌خاطر سپرده‌است.‏(20) حتی اگر سهمی برای مبالغه یا نیروی استثنایی حافظه در سال‌های ‏نوجوانی قایل شویم، این حکایت از این نظر جالب است که نشان می‌دهد این مردم تا چه اندازه به ‏نیروی حافظه و پرورش آن اهمیت می‌دادند.‏

گفته می‌شود که ترکمنان در هنر ازبر کردن سرآمد دیگران‌اند. خوانندگان حرفه‌ای آنان برای حافظه‌ی ‏تخصصی و دقت کلامشان در بازگویی سنت‌هایشان همان‌قدر برجسته‌اند که سرایندگان قیرغیز در ‏مهارت بدیهه‌پردازی‌شان. از نظر حفظ تاریخ گذشته‌ی قبیله‌ها نیز گویا ترکمنان برتری دارند. البته ‏ولی‌خانوف قبایل قیرغیز هم‌جوار جونگاریا را نیز به‌خاطر حفظ سنت‌های قبیله‌ای و خانوادگی که ‏توسط بزرگان قبیله و سرایندگان از نسلی به نسلی انتقال می‌یافت، می‌ستاید.‏(21)

با این همه ترکان شرقی (شامل ترکان سیبری، قیرغیزها، و دیگران) از لحاظ سنت‌های تاریخی در ‏مقامی بسیار پایین‌تر از قازاخ‌ها شمرده می‌شوند، و نیز تاتارهای توبول و ولگا هم از این لحاظ مقام ‏پایین‌تری دارند.‏(22) حتی اگر مواردی از این سنت‌ها را در میان قیرغیزها و ترکان آباکان مشاهده کنیم، ‏سنجش تعلق آن‌ها دشوار است، زیرا که منابع بی‌طرف آگاهی محدودی از تاریخ این مردمان در ‏دسترس ما می‌گذارند. روشن است که تاریخ‌نگاران چینی نیز در تلاش برای نوشتن تاریخ قیرغیزها و ‏کالموک‌ها با دشواری‌های مشابهی درگیر بوده‌اند (توضیح بیشتر در ادامه خواهد آمد). با این همه ‏شکی نیست که سنت‌ها در شکل شفاهی خود، در طول زمان، راه‌های دور و درازی پیموده‌اند. ‏برای نمونه، می‌گویند که از قهرمانی ناشناس برای تاریخ به‌نام کانگزا ‏Kangza‏ هم در ادبیات سنتی ‏تله‌اوت‌ها (رادلوف)‏(23)، هم آلتایی‌ها (وربیتسکی ‏Verbitsky‏)، و هم تاتارهای آباکان (کاتانوف ‏Katanov‏) بسیار سخن می‌رود.‏(24) یا داستان یرماک تیموفه‌یویچ ‏Ermak Timofeevich‏ فاتح روس ‏سیبری با کمی تغییر در میان ترکان اوب و ایرتیش نیز شنیده می‌شود.‏(25) همچنین گوشه‌هایی از ‏داستان‌های کهن نوقای‌ها و قازاخ‌ها از زبان ترکمنان شنیده شده، و از آن‌سو راهزن و قهرمان بزرگ ‏ترکمن کوراوغلو ‏Köroglu‏ را قازاخ‌ها نیز در ترانه‌های خود می‌ستایند.‏(26) در برگ‌های آینده نمونه‌های ‏دیگری از سیر داستان‌ها از جایی به جای دیگر در آسیای میانه خواهیم آورد. نیز می‌توان افزود که ‏نسل کنونی، از جمله در میان قیرغیزها، پاره‌ای از افسانه‌ها را ناپسند می‌شمارند و این خود نشان ‏می‌دهد که این افسانه‌ها در همان شکل اولیه‌ی خود به ارث رسیده‌اند، و واژه‌ها و عبارت‌های ‏فراوانی در این روایات باقی مانده‌اند که امروز مهجور و متروک‌اند.‏(27)

در تلاشم برای مطالعه‌ی ادبیات شفاهی ترکان با مشکل بزرگی روبه‌رو بودم و آن در دسترس نبودن ‏بسیاری از مطالب بود. دانشمندان اروپای شرقی از دیرباز از جاذبه و اهمیت شعرها و داستان‌های ‏بومی اقوام گوناگون ساکن سیبری آگاه بوده‌اند. آن‌چنان که در سال 1842 خوچکو [اغلب خودزکو ‏می‌نویسند] ‏Chodzko‏ مجموعه‌ای از دستان‌ها و منظومه‌های متعلق به ترکمنان و ترکان ساکن ‏آستاراخان ‏Astrakhan‏ را منتشر کرد.‏(28) از سال 1866 تا 1872 جهانگرد و دانشمند روس رادلوف ‏مجموعه‌ای از دستان‌ها و منظومه‌های متعلق به قبایل ترک ساکن کوهستان‌ها و استپ‌های ‏آسیای میانه را گرد آورد و منتشر کرد. آثار آنان ارزش بسیاری دارد و هرگز آثاری دیگر نتوانسته‌اند جای ‏آن‌ها را بگیرند. مجموعه‌های دیگری نیز منتشر شده‌اند، اما متأسفانه بیشترشان در دسترس من ‏نبوده‌اند. نام این مجموعه‌ها را در کتاب‌شناسی آثاری چون ترکان آسیای میانه ‏The Turks of ‎Central Asia‏ اثر چاپلیسکا، و اساطیر سیبری ‏Siberian Mythology‏ از هولمبرگ ‏Holmberg‏ و... ‏می‌توان یافت. در دوران حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به‌گمانی بیش از هر زمان ‏دیگری در ثبت ادبیات شفاهی بومی مردم سیبری فعالیت شده‌است، اما متأسفانه بیشتر این ‏مطالب نیز در دسترس من نبوده‌اند.‏(29)

مهم‌ترین مجموعه‌هایی که بررسی کرده‌ام در اثری از رادلوف بوده‌است.‏(30) اما اثر او دو نقص عمده ‏دارد. نخست آن‌که اطلاعات بسیار کمی از سراینده یا خواننده‌ی منظومه‌ها و شرایط و چگونگی ثبت ‏آن‌ها به‌دست می‌دهد. بنابراین از محیط ادبی موادی که او نقل کرده کم‌وبیش به‌کلی بی‌اطلاعیم. و ‏دیگر آن‌که – و این شاید نتیجه‌ی طبیعی نقص نخست است – روشن است که مطالبی که به‌نام ‏قبایل گوناگون ثبت می‌شوند نشانگر بهترین دستاوردهای ادبی آن قبایل و بهترین قالب ادبی هستند ‏که آن قبیله در آن برتری دارد، و از این رو کل گستره‌ی فعالیت‌های ادبی آنان را نشان نمی‌دهد. ‏برای نمونه آن‌چه رادلوف از میان قبایل ترکان آباکان و قیرغیزها گرد آورده تنها از روایات منظوم بلند ‏تشکیل می‌شود، و این در حالی‌ست که او در پیش‌گفتار جلد پنجم می‌گوید که انواع دیگری از ‏اشعار (از جمله غنایی) نیز در میان آنان رواج داشته، و ما این‌ها را در مجموعه‌های کاتانوف نیز ‏می‌یابیم. آن‌چه رادلوف در پروبن ‏Proben‏ از آلتای‌ها و تله‌اوت‌ها گرد آورده بیشتر اشعار کوتاهی‌ست ‏که به‌سختی از سطح قصه‌های فولکلوریک فراتر می‌روند، اما خود رادلوف می‌گوید که آنان مقدار ‏چشمگیری ادبیات شمنی نیز داشتند (در ادامه به آن می‌رسیم). آنان همچنین مقدار زیادی ادبیات ‏سنتی قهرمانی داشتند که خواهیم دید، و این حقیقت درباره‌ی ساکنان کوه‌های سایان نیز صدق ‏می‌کند.‏(31)

با همه‌ی این‌ها، متن‌هایی که رادلوف نقل کرده گواه بر آن‌اند که پرداخته‌ترین شکل ادبیات در میان ‏ترکان امروزی همان روایات منظوم هستند، هم منظومه‌های قهرمانی و هم غیر قهرمانی، و هم ‏منظومه‌های نمایشی و آیینی.(32)‏ بهترین نمونه‌ای که از روایات منظوم قهرمانی در دست داریم، در ‏میان قیرغیزها ثبت شده و در جلد پنجم پروبن اثر رادلوف نقل شده‌است. بهترین و بلندترین ‏منظومه‌های غیر قهرمانی در میان همان قبایل و در آباکان و استپ‌های جوس ‏Jüs‏ و در نواحی ‏هم‌جوار آن در علیای ینی‌سئی ثبت شده‌اند و این آخری‌ها در جلد دوم از پروبن نقل شده‌اند.‏(33) البته ‏منظومه‌های غیر قهرمانی خلاصه‌تر نیز از میان ترکان کوه‌های آلتای و سایان گردآوری شده‌اند. تنها ‏نمونه از منظومه‌های نمایشی که می‌توان گفت از لحاظ کامل بودن بی‌همتاست، تک‌گویی ‏نمایشی عظیمی‌ست که شمن ترکان آلتای آن را بازآفرینی می‌کند و مبلغان مذهبی هیئت آلتای آن ‏را ثبت کرده‌اند. ترجمه‌ی آلمانی این منظومه را نیز رادلوف در جلد دوم کتاب "از سیبری" ‏Aus ‎Sibirien‏ آورده‌است. مدیحه‌سرایی و سوگواره‌ها نیز رواج داشته و پیداست که سرودن شعر به ‏مناسبت‌های گوناگون نیز عمومیت دارد. اما با این همه در مجموعه‌های ما نمونه‌های به‌نسبت ‏اندکی از این انواع وجود دارد و این بی‌گمان به علت خصلت روزمره بودن آن‌هاست. تنها مجموعه‌ای ‏از دستان‌ها که خوچکو از میان ترکمنان گرد آورده نمونه‌های فراوانی از این نوع در خود دارد. ‏دستان‌ها به‌طور عمده در استپ‌های غربی و در دره‌های اوب و ایرتیش یافت می‌شوند. جلد سوم ‏پروبن مجموعه‌ای نفیس از دستان‌ها و روایات قازاخ‌ها را دارد. دستان‌هایی از اوب و ایرتیش نیز، که ‏خصوصیات جاه‌طلبانه‌ی کم‌تری دارند، در جلد چهارم پروبن نقل شده‌است.‏

باید بیافزایم که در این پژوهش از همه‌ی مطالب نقل شده در مجموعه‌ی رادلوف استفاده نکرده‌ام و ‏در اصل تنها جلدهای یک تا پنج این‌جا به کار آمده‌است. از آن‌جایی که مجموعه‌ی رادلوف اکنون ‏بسیار کمیاب و دور از دسترس است، شاید برای خواننده جالب باشد که تصوری از محتوای جلدهای ‏دیگر این مجموعه داشته‌باشد. جلد ششم مطالبی دارد از ترکان تارانچی ‏Taranchi؛ جلد هفتم ‏متن‌هایی از کریمه ‏Crimea؛ جلد هشتم از ترکان عثمانی؛ جلد نهم از اوریانخای ‏Uriankhai‏ (سویوت ‏Soyot‏)، تاتارهای آباکان، و قاراقاس‌ها ‏Karagasy؛ و جلد دهم از بسارابی ‏Bessarabia‏ [بخش‌هایی از ‏مولداوی و اوکرایین]. مطالب جلدهای هشتم، نهم، و دهم را خود رادلوف گردآوری نکرده و به ترتیب ‏کونوس ‏Kunos، کاتانوف، و ماشکوف ‏Moshkov‏ این کار را کرده‌اند. در اغلب جلدهای این اثر ‏ترجمه‌های روسی و آلمانی هم هست، اما به‌گمانم جلد نهم تنها بخشی‌ست که مطالب آن ‏همان‌قدر که ما در این پژوهش اهمیت می‌دهیم به‌دور از تأثیر سنت‌های بیگانه بوده‌است. به‌جز چند ‏استثنا ادبیات ترکان ولگا و کریمه را در این پژوهش داخل نکرده‌ام، زیرا که احساس کردم نزدیکی زیاد ‏آن‌ها به روسیه مدارک مربوط به آن‌ها را در نظر پژوهندگانی که به‌دنبال ادبیات کهن ترکی هستند ‏کم‌ارزش‌تر جلوه‌گر می‌کند. به ادبیات ترکان ترکمنستان نیز نپرداخته‌ام. اینان سده‌های متمادی ‏هم‌جوار کشورهای به‌نسبت متمدن‌تر جنوبی بوده‌اند و در نتیجه مدت زیادی‌ست که با هنر نوشتن یا ‏ادبیات مکتوب آشنایی دارند. با این حال پشیمانم از این که مجموعه‌ی کاتانوف (جلد نهم) را در ‏پژوهشم به‌کار نبردم. متأسفانه این جلد به آسانی در دسترس من نبود. برخلاف آن‌چه رادلوف از ‏میان تاتارهای آباکان گرد آورده، مجموعه‌ی کاتانوف فزون بر سروده‌ها، دستان نیز دارد و سروده‌های ‏موجود در آن اغلب کوتاه‌تر از آن‌هایی هستند که رادلوف نقل کرده‌است. در این جلد معما و ‏چیستان، تعبیر خواب و رؤیا، حکایت، قصه‌های فولکلوریک، افسانه‌ها، دعاهای شمن‌ها، و مطالبی ‏دیگر نقل شده‌است. و نیز برخلاف مطالبی که رادلوف از این قبایل نقل کرده، بیشتر سروده‌ها ‏مصراعی هستند. این جلد به‌تناوب قطعات نظم و نثر دارد، اما قطعات نثر جداگانه هم در آن هست. ‏امیدوارم که به‌کار نبردن جلد کاتانوف در این کتاب چندان مهم نباشد زیرا در عوض از مطالب مشابهی ‏که خود رادلوف در سفرهایش به سیبری گرد آورده و در کتابش "از سیبری" نقل کرده، سود برده‌ام. ‏بنابراین در صفحه‌های بعدی کتاب به‌طور عمده به بررسی ادبیات مردم ترک سیبری و آسیای میانه ‏ساکن استپ‌ها و کوهستان‌ها می‌پردازم.‏

در تلاشم برای ارائه‌ی این مطالب به خوانندگان انگلیسی‌زبان، کارم بسیار دشوار بوده‌است. ‏هم‌چنان که رادلوف تأکید کرده،(34) ترجمه‌ی سروده‌های ترکی تصویری رنگ‌پریده از اصل آن از آب در ‏می‌آید، زیرا بسیاری از واژه‌هایی که در اصل تنها برای ایجاد قافیه و وزن به‌کار رفته‌اند، پس از ترجمه ‏بی‌ربط به‌نظر می‌آیند. مفاهیمی که خواننده‌ی دوره‌گرد ترک بیان می‌کند متعلق به زبانی هستند با ‏ساختار احساسی به‌کلی متفاوت با آن‌چه برای خواننده‌ی انگلیسی‌زبان آشناست. ناگزیر در ترجمه ‏چیزهایی از متن اصلی از دست می‌رود و در مواردی حتی شاید بد فهمیده می‌شود، به‌ویژه در مورد ‏سروده‌های مربوط به جهان اندیشه‌های شمنی – جهانی از اندیشه‌هایی که بسیار کم‌تر از جهان ‏اندیشه‌های سروده‌های قهرمانی و دستان‌ها برای ما آشناست. من به خود جرئت دادم که این ‏حاصل تحقیق تجربی و مختصر و مقدماتی را به خوانندگان عرضه کنم با این امید که معرفی این ‏ادبیات ناشناخته و جالب و غریب دریچه‌ای باشد به‌روی کسانی که وقت و فرصتی بیش از من در ‏مطالعه‌ی علاقمندانه‌ی این ادبیات دارند.‏
‏(پیش‌گفتار ادامه دارد)‏
______________________________________

1 ‎ - Fraser, A Winter's Journey, II, 325 f.‎
2 ‎ - Levchine, op. cit. pp. 348 f.‎
3 ‎ - Levchine, op. cit. pp. 339 f.‎

4 ‎ ‎‏- وامبری، سفرها ‏Travels، ص. 369 به‌نقل از گفته‌های له‌وچین درباره‌ی قازاخ‌ها (پیشین، ص. 348).‏

5 ‎ - O'Donovan, The Merv Oasis, II, 315.‎
6 ‎ - Vambéry, Travels, pp. 319 f.‎

7 ‎ ‎‏- رادلوف شکل ‏kan‏ را که در برخی لهجه‌ها به‌جای ‏khan‏ به‌کار می‌رود، در بسیاری جاها حفظ کرده‌است.‏

8 ‎ - Radlov, Proben II, 69.‎

9 ‎ ‎‏- بی‌لی‌نی منظومه های حماسی روسی‌ست.‏

10 ‎ - Vambéry, Travels, p. 317.‎
11 ‎ - Atkinson, Oriental and Western Siberia, p. 571; cf. ibid. p. 563.‎
12 ‎ - Encycl. Brit., s.v. 'Turks'.‎

13 ‎ ‎‏- فریزر در ‏A Winter's Journey, I, 337‎‏ صحنه‌ای جان‌دار از روند فراخوان یاران هم‌پیمان ترکمن در آستانه‌ی حمله به دشمن تصویر ‏کرده‌است.‏

14 ‎ - Atkinson, op. cit. P. 571.‎
15 ‎ - Bateson, Letters from the Steppe, p. 197.‎
16 ‎ - Vambéry, Travels, p. 369.‎

17 ‎ ‎‏- پیشین، ص. 317.‏
18 ‎ ‎‏- پیشین، ص. 322.‏

19 ‎ - Michell, The Russians in Central Asia, p. 287.‎
20 ‎ - Vambéry, Travels, pp. 292 f.‎
21 ‎ - Michell, op. cit. P. 95.‎
22 ‎ - Czaplicka, The Turks of Central Asia, p. 56.‎
23 ‎ - Radlov, Proben I, 218 f.‎

24 ‎ ‎‏- چاپلیسکا، پیشین، ص. 56. در مجموعه‌ی کاتانوف گه‌گاه نام این قهرمان به میان می‌آید، اما داستان‌هایی که او در آن‌ها ظاهر می‌شود ‏آن‌قدر خلاصه‌اند که نمی‌توان به آن‌ها به عنوان گواهی معتبر استناد کرد و به‌سختی از حد حکایت‌های کوتاه فراتر می‌روند. گمان می‌کنم که این ‏نام شکل تحریف‌شده‌ی خان گزاک ‏Kan Gzak‏ (؟) است. این نام در اثر روسی سده‌های میانه با عنوان ‏Slovo o Polku Igoreve‏ [داستان سپاه ‏ایگور] نام یکی از رهبران پولووتسی‌ها ‏Polovtsy‏ است [که در اپرای "شاهزاده ایگور" اثر آهنگساز روس آلکساندر بارادین (1877-1833) ‏نیز حضوری خاموش دارد].‏

25 ‎ - Radlov, Proben IV, II, 179, 263.‎

26 ‎ ‎‏- نقل از ولی‌خانوف (‏Michell, The Russians in Central Asia, p. 100‎‏) مدارک جالبی از تاریخی بودن روایت‌های قهرمانی قیرغیزها ‏را این نویسنده ارائه داده‌است (همان‌جا). (نگاه کنید به پانویس شماره 18 بخش پیشین) ولی‌خانوف در ارزیابی ارزش تاریخی سنت‌های قیرغیزی و تطبیق ‏دادن آن‌ها با منابع روسی، موقعیتی استثنایی و بسیار مناسب داشته‌است.‏
‏[درباره‌ی نام، نقش، چهره‌ی تاریخی، و تعلق قومی کوراوغلو نگاه کنید به پاشا افندی‌یف، تحلیلی بر حماسه‌ی کوراوغلو، ترجمه ش. فرهمند ‏راد، انتشارات ارمغان، تهران 1357، و نیز رحیم رئیس‌نیا، کوراوغلو در افسانه و تاریخ، انتشارات نیما، تبریز، 1366].‏
27 ‎ ‎‏- ولی‌خانوف (در میچل، پیشین، ص. 95 به‌بعد). برای برخی ملاحظات در دیرسالی این روایات نگاه کنید به منبع پیشین، همان‌جا.‏
28 ‎ ‎‏- نمونه‌هایی از شعرهای مردمی ایران ‏Specimens of the Popular Poetry of Persia‏.‏
29 ‎ ‎‏- در کاتالوگ‌های کتابفروشی‌های گوناگون لنینگراد و مسکو کتاب‌های فراوانی مشاهده می‌شود که به‌نظر می‌رسد مجموعه‌هایی از ادبیات ‏شفاهی بومی ساکنان گوناگون سیبری در آن‌ها منتشر شده، اما با مراجعه به نمایندگی‌ها یا خود شرکت‌ها تلاش من برای به‌دست آوردن نسخه‌ای ‏از این کتاب‌ها چندان موفقیت‌آمیز نبوده‌است.‏
‎30 ‎‏- پروبن ‏Proben‏. (برای نام کامل این اثر نگاه کنید به ذیل رادلوف در کتاب‌شناسی). در نقل مطالب از این اثر، که در فصل‌های آینده نیز ‏بسیار پیش خواهد آمد، برای آسانی کار خوانندگان، در آوردن شماره صفحه و شماره جلد، نه به متن اصلی ترکی نمونه‌ها، که به جلدهای ‏همسان که رادلوف به آلمانی ترجمه کرده نظر داشته‌ام.‏
31 ‎ ‎‏- پیشین، ص. 56 و 170.‏
32 ‎ ‎‏- بد نیست بدانیم که رادلوف در اصل زبان‌شناس بود و سپس به فولکلور علاقمند شد.‏
33 ‎ ‎‏- برای آسانی و ایجاز، محتویات آن جلد را در فصل‌های آینده، منظومه‌های "آباکان" نامیده‌ام، اما بدیهی‌ست که منظومه‌های آباکان تنها بخشی ‏از آن جلد را تشکیل می‌دهد.‏

34 ‎ - Radlov, Proben V, 20.‎

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

حماسه‌های شفاهی آسیای میانه - 1‏

پیش‌گفتار ناشر انگلیسی

کتاب حاضر دو بخش دارد. بخش نخست فصلی‌ست درباره‌ی ادبیات شفاهی ترکان برداشته از کتاب ‏‏"رشد ادبیات" ‏Growth of Literature‏ به قلم دکتر چادویک که بازنگری‌های مختصری در آن شده، و ‏بخش دوم یا بخش تکمیلی، دستاورد پژوهش‌هایی‌ست که پروفسور ویکتور ژیرمونسکی در دوران ‏حاکمیت اتحاد شوروی انجام داده‌است.‏

ادبیات شفاهی ترکان برای کسانی‌که تنها با ادبیات شفاهی اروپایی آشنایی دارند بسیار جالب و ‏متنوع و تا حدی شگفت‌انگیز است. این ادبیات را مردمانی چادرنشین با تکیه بر سنت‌های ‏رشد‌یافته‌ی سرایش روایات منظوم قهرمانی آفریده‌اند. دکتر چادویک مهم‌ترین حماسه‌ها را تحلیل و ‏تفسیر کرده و پروفسور ژیرمونسکی نیز حاصل پژوهش در آوازهای حماسی و خوانندگان آن‌ها و ‏چگونگی روند انتقال سینه‌به‌سینه‌ی آن‌ها را افزوده‌است.‏

دکتر چادویک در بررسی ادبیات شفاهی ترکان پیشاهنگ دیگر پژوهندگان غربی بوده و این کار را ‏پی‌گیرانه ادامه داده‌است. حاصل پژوهش او در حماسه‌های ترکی در میان آثاری که به دیگر ‏زبان‌های دنیا منتشر شده، کاری‌ست یگانه. مطالعه‌ی این کتاب را به همه‌ی پژوهندگان ادبیات ‏تطبیقی و منشاء ادبیات و نیز به پژوهشگران فولکلور و انسان‌شناسی توصیه می‌کنیم.‏
‏ ‏
بانو دکتر نورا چادویک ‏Nora K. Chadwick (1891-1972)‎
پروفسور ویکتور ژیرمونسکی ‏Viktor Zhirmunsky (1891-1971)‎

حماسه‌های شفاهی آسیای میانه

فهرست:‏
بخش نخست: منظومه‌های حماسی ترکان آسیای میانه
به قلم نورا چادویک
‏1- پیش‌گفتار
‏2- منظومه‌ها و دستان‌های ‏saga‏ قهرمانی
‏3- محیط قهرمانی: فردگرایی در منظومه‌های قهرمانی
‏4- منظومه‌ها و دستان‌های غیر قهرمانی
‏5- عناصر تاریخی و غیر تاریخی در منظومه‌ها و دستان‌های قهرمانی
‏6- منظومه‌ها و دستان‌های مربوط به خدایان و ارواح، و منظومه‌های حکمت و الهام
‏7- منظومه‌ها و دستان‌های باستانی، ادبیات پندآموز و توصیفی. منظومه‌ها و دستان‌های درباره‌ی ‏افراد نامشخص
‏8- متن‌های مکتوب
‏9- نقالی و تصنیف
‏10- شمن

بخش دوم: آوازهای حماسی و خنیاگران در آسیای میانه
به قلم ویکتور ژیرمونسکی
‏1- سیری در کتاب‌شناسی
‏2- قصه‌های حماسی
‏3- خوانندگان قصه‌ها

کتابشناسی مراجع
بخش 1‏
بخش 2‏

نمایه

‏ ‏
همه‌ی افزوده‌های میان [ ] در سراسر این متن از مترجم فارسی‌ست.‏

بخش نخست
منظومه‌های حماسی ترکان آسیای میانه

‏1‏
پیش‌گفتار

منظور من از "ترکان" گروه‌هایی از مردم آسیا هستند که به لهجه‌های گوناگون زبان‌های ترکی سخن ‏می‌گویند؛ شهرنشین نیستند؛ و تا چندی پیش ادبیات مکتوب بومی نداشته‌اند. بررسی من ‏کم‌وبیش قبایل ترک آلتای، سایان ‏Sayan، کوه‌های تیان‌شان، دره‌های علیای ینی‌سئی ‏Yenisei، اوب ‏Ob، و ایرتیش، استپ‌های میان آن‌ها، ساکنان آبریزهای دریاچه‌های آرال ‏Aral‏ و خزر، و قبایل ترکمن ‏شمال ایران را در بر می‌گیرد. یاکوت‌ها ‏Yakut‏ به‌طور عمده در دره‌ی رود لنا ‏Lena‏ به‌سر می‌برند، اما ‏فقدان یا دور از دست‌رس بودن مطالبی درباره‌ی آنان متأسفانه مانع از آن می‌شود که از این مردم ‏جالب سخن بگویم و تنها گاه به‌طور گذرا به آنان اشاره خواهم کرد. نقطه‌ی آغاز بررسی من از ‏وضعیت فرهنگی ترکان از هنگامی‌ست که جهانگردان بزرگ سده‌ی نوزدهم به دیدن آنان رفتند و ‏ادبیات شفاهی آنان را آن‌چنان که در همان زمان رایج بود ثبت کردند، و این پیش از دگرگونی‌های ‏ناشی از انقلاب روسیه و تأثیر آن در آسیای مرکزی و شمالی بود. جغرافیای سیاسی نظام ‏شوروی، گسترش همه‌جانبه‌ی آموزش و پرورش، تأثیر آن در دگرگونی بینش افراد، و زوال فرهنگ ‏سنتی بومی را در این بررسی به‌طور کلی نادیده گرفته‌ام. دگرگونی‌هایی که پس از انقلاب روسیه ‏تا امروز در سراسر سیبری رخ داده آن‌چنان شدید بوده که من ترجیح داده‌ام در سخن از ادبیات و ‏نقالان دوره‌گرد بومی، در بیشتر موارد فعل گذشته به‌کار برم. اما شکی ندارم که این دگرگونی‌ها ‏هنوز به جاهای دورافتاده‌ی کوهستان‌ها و جنگل‌ها نرسیده‌است.‏

مردمی که به زبان‌های ترکی سخن می‌گویند، اغلب به دو گروه تقسیم می‌شوند: ترکان شرقی، و ‏ترکان غربی. ترکان غربی (یا تیره‌ی اوغوز ‏Oghuz‏) از سوی مشرق ایران و افغانستان را در بر ‏می‌گیرند و عثمانیان و ترکمنان و آذربایجانیان را شامل می‌شوند. از اینان تنها ترکمنان در بررسی ما ‏می‌گنجند، زیرا که عثمانیان سده‌های بسیاری‌ست که ادبیات مکتوب دارند. بنا بر تقسیمات ‏چاپلیسکا(1) ‏ ‏Czaplicka‏ ترکان شرقی عبارت‌اند از مردم ترکستان و آسیای مرکزی تا مغولستان و چین، ‏و همچنین ترکان ولگا که هم از نظر زبانی و هم از نظر تاریخی به این گروه تعلق دارند. ترکان شرقی ‏ساکن آسیا خود به دو گروه تقسیم می‌شوند: 1- ترکان ایرانی، شامل ترکان ترکمنستان و برخی ‏ترکان استپ‌های ساحل خزر که سده‌های طولانی زیر نفوذ "ایران" بوده‌اند؛ و 2- "ترکان تورانی" ‏شامل بیشتر ترکان استپ‌ها، سیبری جنوبی، جونگاریا ‏Jungaria، و مغولستان شمالی.‏(2) به‌علت ‏وجود موانع کوهستانی در آسیای مرکزی، گمان می‌رود که این ترکان کم‌تر از گروه نخست در معرض ‏تأثیر فرهنگ بیگانه بوده‌اند. با این حال حتم دارم که به وابستگی فرهنگی آنان به چین و تبت در ‏گذشته اهمیت لازم داده نشده، و نیز حتم دارم که در سال‌های اخیر فرهنگ روسیه تأثیری گسترده ‏و اساسی بر فرهنگ آنان نهاده‌است.‏

از آن‌جایی که بیشتر مواد خام این پژوهش از مجموعه‌های رادلوف ‏Radlov‏ برداشته شده، ‏نقسیم‌بندی او را نیز پذیرفته‌ام. تقسیم‌بندی او بر پایه‌ی خویشاوندی‌های زبانی‌ست و گروه‌های زیر ‏را در بر می‌گیرد که هر کدام شیوه‌های تولید و ارائه‌ی مواد ادبی ویژه‌ی خود را دارند:‏

‏1- ترکانی که در استپ‌ها و دره‌های علیای رود ینی‌سئی و در دامنه‌های کوه‌های سایان به‌سر ‏می‌برند. این قبایل را گروه آباکان ‏Abakan‏ می‌نامم، زیرا که بخش بزرگ ادبیات این گروه از میان ‏ترکانی گردآوری شده که در همسایگی استپ آباکان به‌سر می‌برند. اما باید یادآوری کنم که این ‏اصطلاح را تنها برای ساده کردن کار به‌کار می‌برم و نباید آن را به چارچوب جغرافیایی محدود دانست. ‏این قبایل اغلب شمن‌باور و اسب‌کوچ بودند تا آن‌که در اوائل سده‌ی نوزدهم روسان در سرزمین‌های ‏آنان اقدامات شدید استعماری انجام دادند.‏

‏2- قیرغیزها که بیشترشان در دامنه‌های کوه‌های تیان‌شان و به‌ویژه پیرامون دریاچه‌ی ایسسیک کول ‏Issyk-Kul‏ [آبگیر داغ] سکونت دارند. گویا گروه‌هایی نیز در دره‌های علیای یئی‌سئی باقی مانده‌اند که اغلب ‏سکونت‌گاه پیشین آنان به‌شمار می‌رود (توضیح بیشتر در ادامه). برخی از آنان کشاورزاند، اما ‏بیشترشان کوچنده‌اند و رمه‌های بزرگ اسب و گوسفند دارند. آنان خود را مسلمان می‌نامند،(3) اما ‏اطلاع چندانی از پیامبر یا از قرآن نداشتند، و گزارش شده که قبایل شرقی‌تر کم‌وبیش هیچ یادی از ‏این دو نماد نمی‌کردند (توضیح بیشتر در ادامه).‏

‏3- آلتای‌ها، شامل چورن‌ها ‏Chern‏ یا ترکان جنگل سیاه، و تله‌اوت‌ها ‏Teleut؛ و برخی قبایل کوچک‌تر ‏دیگر ساکن در آلتای از جمله کی‌ره‌ی‌ها ‏Kirei‏ و کوماندی‌ها ‏Kumandist‏. این قبایل کم‌وبیش همگی ‏شمن‌باور بودند، اما تله‌اوت‌ها در سده‌ی هفدهم به‌ظاهر به اسلام گرویدند، و کی‌ره‌ی‌ها نیز که ‏اکنون مسلمان‌اند، از سده‌ی یازدهم تا سیزدهم مسیحی نستوری بودند. ترکان این گروه را در ‏مقایسه با دیگر ترکان آسیای میانه اغلب فارغ از تأثیر پذیری از بیگانگان می‌انگارند و گفته می‌شود ‏که رسوم و باورهای کهن ترکی را در خالص‌ترین شکل آن حفظ کرده‌اند. آنان در جایی که شرایط ‏اجازه دهد کشاورزی می‌کنند، اما بیشتر ترکان آلتای کوچنده و شکارچی بودند.‏

اهالی آلتای، چرکاس‌ها(4) ‏ Cherkasy‏ و تو – وین‌ها ‏Tu-vintsy‏ که در جنوب سیبری به‌سر می‌برند، ‏محدوده‌های ملی خود را دارند، خودمختاری فرهنگی دارند، و قواعد اولیه‌ای به زبان بومی خود وضع ‏کرده‌اند.‏

‏4- قازاخ‌ها که در استپ‌های بخش شمالی و شرقی آبریز آرال – خزر و ناحیه‌ی اورنبورگ ‏Orenburg‏ ‏روسیه سکونت دارند. آنان را به‌تکرار قیرغیز نامیده‌اند اما روسان آنان را کازاخ می‌نامند. گمان می‌رود ‏که واژه‌ی قازاخ به‌معنای "مرزنشین" است. نخستین بار فردوسی شاعر ایرانی (1020 میلادی) ‏نامی از آنان برده و "قازاخ‌ها" را غارتگران استپ‌نشین و سوارکار و مسلح دانسته‌است.‏(5) این قبایل را ‏خان یا امیر آنان تیاوکا(6) ‏Tyavka ‏ در سده‌ی سیزدهم برای تسهیل امور اداری به سه "اردو" [یوز، ‏صد] بخش کرد: اردوی بزرگ [اولو یوز]، که در استپ‌های میان دریای آرال و کوهستان شرقی ‏دریاچه‌ی بالخاش ‏Balkhash‏ سکونت دارند؛ اردوی میانه [اورتا یوز]، ساکن منطقه‌ی میان توبول و ‏ایرتیش و سیردریا ‏Syr Daria‏ (یا جاکسارتس ‏Jaksartes‏) [سیحون]؛ و اردوی کوچک [کیشی یوز] که ‏میان دریای آرال و ولگای سفلی جای دارند. بیشتر آنان تا چندی پیش چادرنشین بوده‌اند ولی در ‏جنوب و در غرب دیری‌ست که به‌تدریج شیوه‌ی زیست مهاجران روس را در پیش گرفته‌اند. تغییر دین ‏آنان روندی تدریجی داشته و گرچه در گذشته‌های دور اسلام در میان قبایل جنوبی آنان ترویج ‏شده‌بود، اما اکثریت افراد هنگامی اسلام اختیار کردند که کوچوم‌خان ‏Kuchum Khan‏ در سده‌ی ‏شانزدهم از مبلغان اسلام پشتیبانی کرد.‏

‏5- ترکان دره‌های اوب و ایرتیش که اکثریت آنان اغلب "تاتارهای توبول" نامیده شده‌اند، گرچه این نام ‏همان‌قدر قراردادی‌ست که پیشتر در مورد گروه "آباکان" گفتم. آنان از نظر شیوه‌ی زیست‌شان ‏ثابت‌ترین اسکان‌یافتگان در میان ترکان‌اند و به‌طور عمده به کشاورزی یا بازرگانی می‌پردازند. بیشتر ‏اینان مسلمان‌اند، اما گروه‌هایی از آنان از سال 1720 به بعد مسیحی شده‌اند.‏

‏6- و سرانجام ترکمنان که در دشت‌های شمال ایران و افغانستان، میان دریای خزر و اوکسوس ‏Oxus‏ ‏‏[آمودریا، جیحون] ساکن‌اند. بخش بزرگی از آنان چادرنشین و اسب‌پرور بوده‌اند اما پس از آن‌که در ‏سال 1881 زیر انقیاد روسان در آمدند، به‌تدریج کشاورزی و شیوه‌های زیستی اسکان‌یافته را در ‏پیش گرفتند. همگی مسلمان‌اند.‏

از تاریخ ترکان چیزی بیش از مناسبات‌شان با چینیان در مشرق و روابط‌شان با اروپا در مغرب ‏نمی‌دانیم. نویسندگان اروپایی اغلب آنان را از مغولان و تونقوس‌ها ‏Tungus‏ تمیز نداده‌اند.‏(7) اما ‏همه‌ی اطلاعات ما نشان می‌دهد که تمدن ترکان در گذشته در سطحی بالاتر از امروز بوده‌است. ‏تمدن شهرنشین باستانی در ینی‌سئی که باستان‌شناسان کشف کرده‌اند و حاکی از رونق آن در ‏درازای همه‌ی هزاره‌ی پیش از دوران ما است،(8) درست یا نادرست، اغلب به ترکان باستان نسبت ‏داده می‌شود. اما آن‌چه تازه‌تر است و از همین رو برای پژوهش ما مهم‌تر است، رد و نشان‌های ‏به‌جا مانده از اویغورهاست ‏Uigur‏. اینان ترکانی هستند که در طول هزاره‌ی نخست عصر ما در ‏مغولستان شمالی و غربی و سپس در بیابان‌ها و آبادی‌های جنوب غربی می‌زیستند. اویغورها ‏شهرنشینان بسیار متمدنی دارای خط و ادبیات بودند. آنان روابط بازرگانی هم با هند و هم با چین ‏داشتند. خاندان سلطنتی آنان که تا سال 840 در قاراقورام ‏Karakoram‏ [قاراقوروم ‏Karakorum‏] در ‏مغولستان شمالی پایتخت داشت و سپس به کوچا ‏Kucha‏ [کوشان] در ترکستان چین و جاهای ‏دیگر کوچید، در دوره‌های گوناگونی پیش از سده‌ی دهم دین‌های بودایی و مانوی داشت. تغییر دین ‏خاقان یا فرمانروای آنان به آیین مانوی در سال 763 رخ داد و ترویج این آیین در میان اویغورها از آن ‏هنگام آغاز شد.(9)‏ حتی پس از شکست اویغورها در اورخون ‏Orkhon‏ در سال 840 و انتقال مرکزشان ‏به ترکستان چین، نفوذ آنان در بیابان‌ها و آبادی‌های گوبی ‏Gobi‏ و بیابان‌های تکله‌مکان ‏Taklamakan‏ ‏و آبریز تاریم ‏Tarim‏ و کوهستان بزرگ غرب گسترده‌بود. شاخه‌ای از خاندان سلطنتی اویغورها حتی ‏تا سده‌ی سیزدهم در دامنه‌های تیان‌شان کاخ تابستانی داشتند.‏

تمدن اویغوری سده‌ها پیش از کوچیدن اویغورها به‌سوی جنوب، آبریزهای تورفان ‏Turfan‏ و تاریم، و ‏ناحیه‌ی ختن ‏Khotan‏ را در اشغال داشتند، بی‌گمان بر چادرنشینان ساکن کوهستان‌های ‏همسایگی خود نیز تأثیر می‌نهادند و این تأثیر بی‌گمان نیرومند هم بود اما اکنون معیاری برای ‏سنجش میزان آن نداریم. اما در بررسی ادبیات شفاهی کوچ‌نشینان لازم است که این عامل را ‏پیوسته به‌یاد داشته‌باشیم. ناچیز شمردن اهمیت مردمی بزرگ و تمدنی عظیم که هزار سال پیش ‏از روی نقشه ناپدید شد و حتی تاریخ کم‌وبیش آن را به‌دست فراموشی سپرده، آسان است. ‏تاریخ‌نگاران غربی نفوذ فرهنگی اویغورهای باستان را هرگز چنان که باید و شاید تأیید نکرده‌اند، اما در این ‏زمینه سنت‌های بومی در مقایسه با نوشته‌های تاریخ‌نگاران ما راهنمای معتبرتری‌ست. خواهیم دید ‏که مهم‌ترین مجموعه‌ی حماسی ترکان، از اویغورها به‌عنوان پیشروان تمدن شرق یاد می‌کند و ‏خواننده‌ی دوره‌گرد و چادرنشین قیرغیز پیوسته با شگفتی از فرهنگ مادی، سیاست مترقی، و خوی ‏صلح‌دوستانه‌ی اویغورها سخن می‌گوید.‏

بسیاری بر این عقیده‌اند که سرزمین اولیه‌ی قیرغیزها سرچشمه‌های ینی‌سئی بوده‌است. گمان ‏می‌رود که واپسین مرحله‌ی کوچ آنان به‌سوی جنوب در سده‌ی هفدهم و هم‌زمان با پیش‌روی ‏روسان در سیبری رخ داده‌است.‏(10) اما مرحله‌های پیشین این کوچ‌ها را بسیار پیش از این‌ها ‏می‌دانند. قیرغیزها را همان مردم مقتدری می‌دانند که در سالنامه‌های چینی هاکاس ‏Hakas‏ [یا ‏Khakas‏] نامیده می‌شوند، یا شاید درست‌تر "کیچ قیا شه"(11) ‏K'ic-gia-sɀe ‏ که گویا نواحی پیرامون ‏سرچشمه‌ی ینی‌سئی را در طول سده‌ی نهم در اشغال داشتند و حکومت اویغورها را که مرکزشان ‏قاراقوروم واقع در اورخون در مغولستان شمالی بود در سال 840 منهدم کردند.‏(12) نیز قرغیزها را ‏به‌ویژه همان شاخه از جنگجویان سلحشور ترک می‌دانند که در سده‌ی دهم از سرچشمه‌ی ‏ینی‌سئی به‌سوی جنوب غربی سرازیر شدند.‏(13) نخستین عملیات ترکان که به شکست نیروی ‏اویغورها در شمال انجامید چیزی فراتر از تاخت‌وتاز جنگجویان وحشی بود و بررسی دقیق سیاست و ‏دستاوردهای عملی آنان – تا جایی که اسناد و شواهد در دسترس اجازه می‌دهد(14) – روشن ‏می‌سازد که حتی ترکان کوه‌نشین نیز در آن زمان توانایی حرکات به‌دقت حساب‌شده، سیاست ‏سنجیده، و جنگ سازمان‌یافته را داشته‌اند. در واقع آنان می‌بایست مردمانی بسیار متمدن‌تر از ‏قیرغیزهای همین اواخر بوده‌باشند. البته رادلوف نیز نشان داده‌است که عشق به منظومه‌های ‏‏"حماسی"‏(15) که قیرغیزهای امروز و ترکان آباکان در آن سهیم‌اند، شاید سرچشمه‌ای مشترک دارد و ‏در اصل به هاکاس‌های ینی‌سئی باز می‌گردد.‏(16) این ادعای بغرنجی‌ست، اما چیزی که آن را تأیید ‏می‌کند شاید همگونی ساختار منظومه‌های هردوی قیرغیزها و ترکان آباکان با ترکان آلتای است که ‏میان آن‌دو قرار دارند.‏(17)

اگر نظریه‌ی وجود سرچشمه‌ی شمالی درست باشد – و موردی برای تردید در آن وجود ندارد – ‏قیرغیزها می‌بایست از گذشته‌های دور همسایگان نزدیک بوریات‌ها ‏Buriat‏ بوده‌باشند. بوریات‌ها ‏مغول‌هایی بودند که در آن زمان پیرامون دریاچه‌ی بایکال به‌سر می‌بردند (و امروز نیز همان‌جا به‌سر ‏می‌برند). این نزدیکی تا حدودی به برخی آشفتگی‌ها می‌انجامد که در تمیز دادن دقیق قرغیزها از ‏بوریات‌ها رواج دارد. در واقع اگر بخشی از بوریات‌ها پیش از حرکت قیرغیزها به سمت جنوب و اسکان ‏آنان در کرانه‌های دریاچه‌ی "ایسسیک کول" واقع در دامنه‌ی کوه‌های آلاتائو ‏Alatau‏ به این منطقه ‏کوچیده‌باشند، و اغلب همین‌طور نیز پنداشته می‌شود، در آن صورت تمایز اصلی میان این دو تا ‏حدودی از میان می‌رود. بوریات یا بوروت ‏Burut‏ (پولوت ‏Pulut‏) نامی‌ست که چینیان و کالموک‌های ‏Kalmuk‏ امروزی به قیرغیزها داده‌اند و حال آن‌که نویسندگان "روس" (از آن میان ولی‌خانوف(18)‏ ‏Valikhanov‏ و ونیوکوف ‏Venyukov‏) آنان را دیکوکامن‌نیه ‏Dikokamennye‏ [ساکنان کوهستان‌های ‏صعب] می‌نامند. اما بوروت (بوریات)های اصیل نه ترک، که مغول‌اند. بنابراین به‌نظر می‌رسد که ‏پذیرفتنی‌ترین توضیح برای این آشفتگی در نام‌ها آن است که منظور چینیان از این نام به‌درستی ‏برخی قبایل مغول بوده که پیش از مهاجرت قیرغیزها از ینی‌سئی در سده‌های هفدهم و هجدهم و ‏پیش از آن، پیرامون دریاچه‌ی ایسسیک کول سکونت داشته‌اند، اما این نام پس از آن نیز هم‌چنان ‏هم برای ساکنان اولیه و هم بر قبایل مهاجر بعدی به‌کار رفته‌است. البته این آشفتگی ‏ناخوشایندی‌ست، زیرا این قبایل ادبیاتی غنی و شواهدی از آداب و رسوم بومی به یادگار ‏گذاشته‌اند که گاه به‌عنوان سنت‌های مغولی و گاه به‌نام سنت‌های ترکی به آن‌ها استناد ‏شده‌است،(19) و بدین‌گونه آشفتگی‌های بیشتری بر آشفتگی‌های موجود در همپوشی مغول – ترک ‏در مناطق کوهستانی جونگاریا، ترکستان چین، و کوه‌های تیان‌شان افزوده شده‌است.‏

جلوه‌هایی از شکوه و جلال و تشریفاتی را که از زمان چنگیزخان تا سده‌ی هفدهم در بارگاه‌های ‏چادرنشینان رواج داشته می‌توان از آثار جهانگردان سده‌های میانه دستچین کرد که برای ارتباط ‏دولتی یا تبلیغ دینی به سراغ آنان می‌رفتند. البته این نوشته‌ها همیشه ترکان، مغولان، و تونقوس‌ها ‏را به روشنی از هم تمیز نمی‌دهند،(20) اما این که در آن هنگام تمایز آنان تا چه میزان روشن بوده، ‏خود جای بحث دارد. و البته این بحث خویشاوندان نزدیک حکمرانان و رهبران اصلی را در بر نمی‌گیرد ‏که اتباعشان همه‌ی مردم استپ‌های غربی و بسیاری از استپ‌های شرقی را شامل می‌شد. ‏احتمال دارد که مغول‌های واقعی کوچک‌ترین بخش از اردوهای بزرگی را تشکیل می‌دادند(21) که با ‏نبوغ و رهبری چنگیزخان و جانشینان‌اش همچون بهمنی عظیم پیش می‌رفتند. بخش عمده‌ی آنان در ‏میان سپاهیانی که جهانگردان اروپایی دیده‌اند، بدون شک ترک بوده‌اند، و گروه‌هایی که چین را ‏شکست دادند گمان می‌رود که تونقوس بودند.‏

اثرات ویرانگر تهاجم تاتارها بر اروپای شرقی چشمان ما را بر دیدن دستاوردهای شگرف فکری رهبران ‏آنان هم در سازماندهی و هم در دانش جنگ بسته‌است، هرچند که رواداری دینی آنان در دورانی ‏که اروپا در بنیادگرایی دست‌وپا می‌زد، از دیرباز بر ما معلوم بوده‌است.‏(22)‏ ادب اجتماعی آنان نیز به ‏همین میزان چشمگیر بوده‌است. نامه‌ی ابراز همدردی که مامای‌خان ‏Mamai Khan‏ در سوگ ‏واسیلی سوم ‏Vasily III‏ برای پسر او ایوان مخوف فرستاد نشان‌دهنده‌ی ذوق سلیم و فرهنگ ‏والای نویسنده‌ی آن است.‏(23)‏ جهانگردان سده‌های میانه چون پیان دو کارپینی ‏Pian de Carpini‏ ‏‏[‏Pian del Carpine‏]، ابن بطوطه، و ویلیام رابراک ‏William of Rubruck، به‌روشنی تمام شهادت ‏داده‌اند که امیران چادرنشین با رواداری و فروتنی با آنان رفتار می‌کردند و در بارگاهشان آداب ‏معاشرت بسیار سنگین و رنگینی به‌جا می‌آوردند. در نوشته‌های فرستادگان روس به دربار آلتین‌خان ‏Altyn Khan‏ و امیران مغول در همسایگی او در سده‌ی هفدهم نیز تأکید مشابهی بر تشریفات ‏سنگین و رنگین و عشق به جلوه‌فروشی یافت می‌شود.‏(24) هنگامی که به بررسی داستان‌های ‏منظوم برسیم، خواهیم دید که آنان دقت بسیاری برای تشریح جزئیات امور کم‌اهمیت و روزمره از ‏قبیل ضیافت‌ها و ورود مهمانان و جزئی‌ترین حرکات و رفتار بزرگان‌شان صرف می‌کنند. روایت‌های ‏جهانگردان سده‌های میانه و فرستادگان روس سده‌ی هفدهم، به‌ویژه روایت اسپاتاری ‏Spathary‏ ‏به‌روشنی نشان می‌دهند که سخن از به‌جا آوردن آداب معاشرتی چنین دقیق و پر وسواس به هیچ ‏وجه بخشی از ظریف‌کاری‌های شاعرانه نیست و بازتابی صادقانه از آداب و رسوم بارگاه اقوام ‏بدوی‌ست که از این دست کارهای پیش پا افتاده را اگر جنبه‌ی عادت روزمره نداشته‌باشد، با همه‌ی ‏سربلندی یک انجام وظیفه به‌جا می‌آورند. در فصل دیگری در این باره بیشتر خواهم گفت.‏

ترکمنان رئیس‌شان را خان می‌نامیدند و رؤسای زیر دست او را، که گویا خدمتکاران شخصی او ‏شمرده می‌شدند و نقشی شبیه به ثینا‌های ‏þegnas‏ [‏thegns‏] انگلوساکسون داشتند، نایب ‏naib‏ ‏می‌خواندند. رهبران لشکری سردار ‏sirdar‏ نامیده می‌شدند و بر پایه‌ی کارآیی و شایستگی انتخاب ‏می‌شدند. آنان پس از چندی در کنار ثروتمندترین و صاحب نفوذترین مردان قبیله به جرگه‌ی "آغ ‏ساققال"ها ‏ak-sakals‏ یعنی ریش‌سفیدان یا زعمای قوم در می‌آمدند. حاکمان قازاخ‌ها، سلطان‌ها ‏sultans‏ بودندکه عنوان‌شان موروثی بود. سلطان‌ها خود زیر دست خان بودند و خان از میان ‏سلطان‌های اصیل و دارای دودمان اشرافی انتخاب می‌شد.‏(25) قبایل قیرغیز را ماناپ‌ها ‏manaps‏ یا ‏ریش‌سفیدان رهبری می‌کردند که در آغاز انتخابی بودند اما دیرتر این مقام موروثی شد. در میان آنان ‏بی‌ها ‏bis‏ [بیگ‌ها] هم بودند که ناظر اجرای مقررات بودند، و باتیرها ‏batyrs‏ [باهادیرها، بهادرها] که ‏عملیات نظامی را رهبری می‌کردند. بالاتر از ماناپ‌ها "آغا – ماناپ"‏(26)‏ ‏aga-manap‏ بود که رهبری ‏اتحادیه‌ی قبایل را داشت.‏

جانشینی از مرد به مرد می‌رسید، اما دقت در سنت‌های آنان نشان می‌دهد که جانشینی پیش‌تر ‏زنانه بوده‌است.‏(27) اگر نام کودکی از ‌تاتار‌های اهل شهر قیزیل ‏Kysyl‏ [‏Kyzyl‏] را از او بپرسند، او ‏به‌ترتیب نام خود، و سپس 1- نام مادرش، 2- نام دائی‌اش، و 3- نام پدرش را می‌گوید.‏(28)‏ به‌دلیل ‏نبودن نوشتار و ثبت احوال، این مردمان اهمیت زیادی برای حفظ شجره‌های خود قائلند.‏(29) میان ‏سلطان‌هایی که خون خالص دودمان خان را داشتند، و سلطان‌هایی که زاده‌ی اختلاط خون خان با ‏خون بیرون از دودمان خان بودند تفاوت جدی قائل می‌شدند.‏(30) وامبری می‌گوید که دو قیرغیز به هم ‏که می‌رسند نخستین پرسش این است که "هفت پشت پدری تو که بوده‌اند؟" و مخاطب حتی اگر ‏پسری هفت‌ساله باشد همیشه پاسخ را آماده دارد، وگرنه او را بسیار بی‌تربیت می‌شمارند.‏(31) ‏گمان می‌رود که مقام زن در نزد آنان بالاتر از چیزی بود که در نگاه نخست به‌نظر می‌رسید، هرچند ‏که بخش بزرگی از کارهای سنگین همواره بر دوش آنان بود. گفته می‌شد که مقام زنان در میان ‏چادرنشینان ارجمندتر از مقام زنان ترکان اسکان‌یافته،(32)‏ و به‌ظاهر چیزی مشابه مقام‌شان در میان ‏طوارق‌های ‏Tuareg‏ افریقایی بوده‌است. سنگ‌نوشته‌های اورخون نیز به مقام رفیع زنان در میان ‏ترکان سده‌ی هشتم اشاره کرده‌است. این‌جا خاقان ‏khaghan‏ (یا خان، کان ‏khan, kan‏) در سخن از ‏پدر و مادرش، عنوان (گرداننده‌ی) "خردمند طایفه" را به مادرش می‌دهد. پس از مرگ شوهر، دو ‏پسر خردسال از او می‌مانند و چنین پیداست که آموزش و پرورش آنان به‌تمامی به مادرشان سپرده ‏می‌شود.(33)‏
‏(پیش‌گفتار ادامه دارد)‏
________________________________________

1- The Turks of Central Asia in History and at the Present Day, pp. 20 f.‎

2- ‎ ‎‏ این تقسیم‌بندی با نقسیم‌بندی وامبری ‏Vambéry‏ تفاوت دارد (‏Das Türkenvolk, p. 85‎‏). او ترکان شرقی را به ‏چهار گروه بخش می‌کند: 1- ترکان سیبری، شامل بیشتر قبایل ساکن پیرامون رودهای لنا، ینی‌سئی، و توبول ‏Tobol‏ 2- ترکان ترکستان چین و استپ‌های جنوبی 3- ترکان ولگا 4- ترکان کرانه‌های دریای سیاه. [کم‌وبیش ‏همه‌ی تقسیم‌بندی‌هایی که نویسنده در این کتاب نقل کرده، امروزه کهنه شده‌اند و تقسیم‌بندی‌های نوینی جای ‏آن‌ها را گرفته‌است.]‏
3 ‎ ‎‏- باید به‌یاد داشت که آن‌جا که سخن از دین قبایل گوناگون ترک به‌میان می‌آید، منظور اعتقادی‌ست که آنان ‏به‌هنگام ثبت مطالب مورد بررسی من و پیش از تأثیر پذیرفتن از عواقب انقلاب روسیه داشته‌اند.‏
4 ‎ ‎‏- نباید با چرکس‌های قفقاز یکی گرفته‌شوند. اکنون نامی از چرکاس‌ها یافت نمی‌شود. (مترجم)‏
5 ‎ ‎‏- نویسنده منبعی برای وجود "قازاخ" در شعر فردوسی نشان نداده و تلاش من برای یافتن "قازاخ" با همه‌ی ‏ترکیب‌های ممکن ک، ق، خ، ا، یا فتحه در شاهنامه‌ی فردوسی به نتیجه‌ای نرسید. در عوض با ترکیب مرزداری و ‏تاختن و غارتگری در شاهنامه از قومی به‌نام "آلان" یاد می‌شود. این قوم پیش‌تر در سوی شرقی خزر می‌زیسته، ‏و دیرتر به قفقاز کوچیده‌است، اما زبان آنان ترکی نیست و گفته می‌شود که یکی از زبان‌های ایرانی‌ست. ‏فردوسی در "پادشاهی کسری نوشین‌روان" می‌گوید:‏

ز دریا به راه الانان کشید / یکی مرز ویران و بیکار دید
به آزادگان گفت ننگست این / که ویران بود بوم ایران زمین
نشاید که باشیم همداستان / که دشمن زند زین نشان داستان
ز لشکر فرستاده‌ای برگزید / سخن‌گوی و دانا چنان چون سزید
بدو گفت شبگیر ز ایدر بپوی / بدین مرزبانان لشکر بگوی
شنیدم ز گفتار کارآگهان / سخن هرچ رفت آشکار و نهان
که گفتید ما را ز کسری چه باک / چه ایران بر ما چه یک مشت خاک
بیابان فراخست و کوهش بلند / سپاه از در تیر و گرز و کمند
همه جنگجویان بیگانه‌ایم / سپاه و سپهبد نه زین خانه‌ایم
کنون ما به نزد شما آمدیم / سراپرده و گاه و خیمه زدیم
در و غار جای کمین شماست / بر و بوم و کوه و زمین شماست
فرستاده آمد بگفت این سخن / که سالار ایران چه افگند بن
سپاه الانی شدند انجمن / بزرگان فرزانه و رای زن
سپاهی که شان تاختن پیشه بود / وز آزادمردی کم‌اندیشه بود
از ایشان بدی شهر ایران به بیم / نماندی بکس جامه و زر و سیم

در متن‌های فارسی کم‌وبیش همیشه و همه‌جا قازاخ‌ها را "قزاق" نامیده‌اند. لغتنامه‌ی دهخدا با تحقیری آشکار ‏می‌نویسد: «بسیاری از آن‌ها [قزاق‌ها] از شهرهای ترک‌نشین خوارزم از جمله خیوه و بخارا فرار کرده‌اند و نام آن‌ها ‏در زبان ترکی «بی‌خانمان» و «حادثه‌جو» و «طاغی» معنی می‌دهد.» در این‌جا نیز منبعی برای معنای ترکی این ‏واژه ذکر نمی‌شود. فرهنگ ‏American Heritage‏ قازاخ را [‏kazakh‏] هم‌ریشه با واژه‌ی ترکی "قازانماق" و به‌معنای ‏‏"[شخص] سودبرنده" می‌داند. من برای پرهیز از تشابه نام این قوم با دیگر معناهای "قزاق" در فارسی، نام آنان را ‏‏"قازاخ" می‌نویسم. (مترجم)‏
6 ‎ ‎‏- منظور نویسنده توکل‌خان ‏Tevvekel‏/‏Tauekel/Tavakkul‏ است. (مترجم)‏

7 ‎ - A. B. Boswell, The Slavonic Review, VI (1927-8), 68 ff.‎

8 ‎ ‎‏- نگاه کنید به ‏Minns, The Archeological Journal, X (1930), I ff.‎‏ و منابع مورد استناد آن.‏
9 ‎ ‎‏- ‏Chavannes and Pelliot, Journal Asiatique, 1913 (I), pp. 191f., 193 ff., 317 ff.;‎‏ به‌نقل از ‏Burkitt, The Religion of the ‎Manichees, pp. 50, 97 f.‎‏ برای مطالعه‌ی طرحی از تاریخ و فرهنگ کوچا نگاه کنید به ‏S. Lévi, Journal Antique, 1913 (2), pp. ‎‎311 ff.‎‏ برای مطالعه‌ی بحثی پیرامون عناصر بیگانه در فرهنگ دیرین ترکی نگاه کنید به ‏Brockelmann, Asia Major (1925), pp. 110 ‎ff.‎

10 ‎ - Radlov, Proben v, v; cf. Czaplicka, The Turks of Central Asia, p. 48; cf. also Venyukov (Michell, The Russians in ‎Central Asia, p. 273).‎

11 ‎ ‎‏- رادلوف، پیشین.‏
12 ‎ ‎‏- رادلوف، پیشین.‏
13 ‎ ‎‏- رادلوف، پیشین.‏

14 ‎ - Chavannes and Pelliot, Journal Asiatique, 1913 (1), pp. 285 ff.‎

15 ‎ ‎‏- از قرار معلوم منظور رادلوف از اصطلاح "حماسی" روایات منظوم بلند است که درباره‌ی ماجراها و رویدادها و قهرمانان اعم از واقعی ‏و طبیعی، و فراطبیعی سروده شده‌است. نگاه کنید به فصل‌های 2 و 3 همین کتاب.‏

16 ‎ - Proben, loc. Cit.; cf. Czaplicka, The Turks of Central Asia, p. 69.‎
17 ‎ - See further Kogutei: Altaiski Epos, ed. Zazubrin and Dmitriev, p. 7.‎

18 ‎ ‎‏- ولی‌خانوف شاهزاده‌ای قازاخ از خاندان سلطنتی و نوه‌ی واپسین خان اردوی میانه بود و در یک آموزشگاه نظامی روسی روی ‏دیکوکامن‌نیه پژوهش‌هایی انجام داد. او نخستین قازاخ بود که از فرهنگ سطح بالای اروپایی برخوردار شد و ضمن قازاخ بودن زبان قیرغیزی ‏را نیز می‌دانست و توانست فصل‌های بزرگی از منظومه‌ی ماناس ‏Manas‏ را ثبت کند و به روسی ترجمه کند. نگاه کنید به ‏R. B. Shaw, ‎Journal of the Asiatic Society of Bengal, XLVI (1871), 243; cf.‎، و نیز به پانویس‌های صفحه‌های بعدی کتاب حاضر.‏
19 ‎ ‎‏- برای نمونه نگاه کنید به مقاله‌ای موجز اما جالب و مصور از کورت لوبینسکی ‏Kurt Lubinsky‏ که در آن از "اویرات‌ها ‏Oirat‏ (همان ‏کالموک ‏Kalmuck‏)های مرزهای مغولستان با سیبری" نام برده شده‌است. اویرات‌ها کالموک هستند و قوم‌شناسان امروزی آنان را از مغولان ‏غربی یا کالموک‌ها می‌دانند. در مجموعه‌ی منظومه‌های قیرغیزی ماناس، اویرات‌ها با نوقای‌ها ‏Nogai‏ یکی دانسته شده‌اند.‏

20 ‎ - Boswell, The Slavonic Review, VI (1927-8), 68.‎
21 ‎ - Czaplicka, My Siberian Year, p. 54.‎

22 ‎ ‎‏- شاید بری ‏Bury‏ تنها تاریخ‌نگار غربی‌ست که درباره‌ی این جنبه از فرهنگ ترکی منصفانه داوری کرده‌است.‏

23 ‎ - Karamzin, Histoire de l'Empire de Russie, VII, 315.‎
24 ‎ - Baddeley, Russia, Mongolia, and China, II, 204 ff.‎
25 ‎ - Levchine, Description des Hordes et des Steppes, p. 398.‎
26 ‎ - Vambéry, ‎ Türkenvolk‎, p. 266; cf. Czaplicka, The Turks of Central Asia, p. 49.‎
27 ‎ - Michell, The Russians in Central Asia, pp. 273 ff.‎
28 ‎ - Radlov, Proben II, 645, ll. 1285 ff.‎
29 ‎ - Levchine, op. cit. P. 147.‎
30 ‎ - Ibid. P. 348‎
31 ‎ - Vambéry, Travels, p. 369; cf. Vambéry, ‎ Türkenvolk‎, p. 285.‎
32 ‎ - Vambéry, ‎ Türkenvolk‎, p. 268; cf. also Barthold, Anhang to Radlov's Die Alttürkischen Inschriften, p. 15.‎
33 ‎ - Barthold, op. cit.‎

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

بازنگاشت ترجمه‌ای دیرین

سی‌وهفت سال پیش (1357) در چنین روزهایی سرباز صفر تبعیدی پادگان چهل‌دختر شاهرود بودم. ‏در شهرهای بزرگ ایران دیگ‌های انقلاب را بار می‌گذاشتند. هنوز نمی‌شد دانست، یا من با ‏محدودیت‌های آن دوردست حاشیه‌ی کویر نمی‌دانستم که آیا این دیگ‌ها خواهند جوشید، سر خواهند رفت، یا از ‏جوش خواهند افتاد. پس این ملال انتظار و روزمرگی و بی‌کاری بی‌پایان را چگونه سر کنم؟ چه‌قدر خواندن و خواندن و خواندن؟ ‏چگونه ‏من نیز کاری بکنم؟ چگونه به‌جای کشتن وقت با بی‌کار ماندن و انتظار کشیدن، چیزی از آن بیافرینم؟

دوستی به فریادم رسید. او که می‌دانست چه‌قدر فولکلور حماسی، به‌ویژه فولکلور ترک‌زبان را ‏دوست دارم، کتابی انگلیسی را از یک استاد دانشگاه تبریز به‌امانت گرفت و در یکی از فرارهایم از ‏پادگان، در دیداری در تهران آن را به من داد. نام کتاب عبارت بود از «حماسه‌های شفاهی آسیای ‏میانه» نوشته‌ی نورا چادویک و ویکتور ژیرمونسکی ‏Oral Epics of Central Asia, N. Chadwick & ‎Victor Zhirmunsky‏. در جا چند بخش از آن را پسندیدم و تصمیم گرفتم که ترجمه‌شان کنم.‏

اکنون برای روزهای انتظار در پادگان برای پایان سربازی، کلی کار داشتم: گوشه‌ی ‏آسایشگاه 150 نفره‌ی گروهان بالای تختخواب سه‌طبقه چهارزانو می‌نشستم، روی کتاب و کاغذ ‏سر خم می‌کردم، ترجمه می‌کردم و می‌نوشتم؛ واژه‌ها و نام‌هایی را که نمی‌شناختم یادداشت ‏می‌کردم و در فرار آخر هفته از پادگان از فرهنگ "امریکن هریتیج" ‏American Heritage‏ و فرهنگ‌های ‏معتبر دیگر می‌جستم‌شان – می‌نوشتم و می‌نوشتم.‏

پیش‌گفتار و دو فصل مهم از کتاب را ترجمه کرده‌بودم که دیگ‌های انقلاب جوشید و سر رفت، و در ‏آغاز دی‌ماه برای همیشه از پادگان گریختم. داستان‌های آن پادگان را با داستان‌هایی دیگر در کتاب ‏‏«قطران در عسل» نوشته‌ام.‏

در دوندگی‌های حزبی پس از انقلاب دست‌نوشته‌ی این ترجمه لابه‌لای کاغذها و کتاب‌هایم فراموش ‏شد، و در یکی از «گذاشتن و رفتن»هایم، نمی‌دانم کجا گذاشتمش و رفتم...‏

نزدیک بیست سال بعد، در سال 1376 پس‌از سال‌ها دربه‌دری، آنگاه که کتاب "آزاده‌خانم و ‏نویسنده‌اش" اثر دکتر رضا براهنی تازه منتشر شده‌بود و خود ایشان تازه به مهاجرت آمده‌بودند، در ‏آن کتاب صحنه‌ای با کلمات بسیار آشنا یافتم – صحنه‌ای‌ست از گفت‌وگوی یک شمن آلتایی با یک ‏غاز خیالی و افسانه‌ای. عجب! این کلمات را من هم به‌دست خودم نوشته‌ام! من هم یک موقعی ‏درست با همین واژه‌ها ترجمه‌شان کرده‌ام! آری، در آن روزهای پر ملال پادگان چهل‌دختر من این‌ها را ‏بر کاغذ آوردم! اما ممکن نیست آن کاغذهای من به‌دست دکتر براهنی افتاده‌باشد. آن کاغذهای من ‏چه بر سرشان آمد؟

دکتر براهنی به کانادا رسیده‌بودند که در نامه‌ای، در کنار ایرادهای خرد و ریزی که در "آزاده‌خانم و ‏نویسنده‌اش" یافته‌بودم، این را نیز به‌شوخی نوشتم که نکند آن کاغذهای من به‌دست ایشان ‏افتاده‌است؟ دکتر براهنی شوخی مرا جدی گرفتند و در پاسخی منبع آن صحنه و چگونگی پیدایش ‏آن را به‌تفصیل شرح دادند. صحنه از یک اثر قدیمی‌تر نورا چادویک ترجمه شده‌بود، و آن اثر قدیمی ‏همان است که پس از بازویرایش در سال 1969 در کتابی که من ترجمه می‌کردم نقل شده‌است ‏‏(‏H. M. Chadwick & N. K. Chadwick, The Growth of Literature, 1940‏).‏

سال‌های دیگری گذشت. نخست پدرم و سپس مادرم از جهان رفتند، و ده سال پیش، خانه‌ی پدری را ‏که خالی می‌کردند، پاکتی بزرگ پیدا شد با کاغذهایی به خط من: همان ترجمه‌ی گمشده‌ی من! ‏ترجمه به‌دست من رسید، اما چگونه از خانه‌ی پدری سر در آورده‌بود، نمی‌دانستم.‏

دو ماه پیش در دیدار با دوستی دیرین و بسیار عزیز در حاشیه‌ی سفرم به کانادا برای معرفی کتاب ‏‏«قطران در عسل»، او به تصادف از کار من روی "شمن‌ها" سخن گفت. عجب! کدام کار من روی ‏شمن‌ها؟ - همان ترجمه‌ی من! کجا آن را دیده؟ و معلوم شد که او و دوست بسیار عزیز دیگری آن ‏کاغذهای مرا در سال 1362 در یکی از واپسین اقامتگاه‌هایم پیش از ترک ایران یافته‌اند، برش ‏داشته‌اند، با هم به اردبیل سفر کرده‌اند و آن‌ها را تحویل پدر و مادرم داده‌اند. درود بی‌کران بر این ‏دوستان!‏‏ درود بر همت‌شان! درود بر فداکاری‌شان! درود بر دوستی‌شان!‏

و من که نمی‌توانم بگذارم این همه زحمت، حاصل این‌همه دوستی، به هدر رود. حیف است! پس در این مرخصی کوتاه ‏تابستانیم نشسته‌ام و دارم آن ترجمه را بار دیگر می‌خوانم، با متن اصلی مقابله می‌کنم، به‌روزش ‏می‌کنم، و نمی‌توانم جلوی شگفت‌زدگیم را بگیرم که در آن بیست‌وپنج سالگیم عجب سنگ‌های ‏بزرگی بر می‌داشتم!‏

بازنگاشت آن ترجمه‌ی کهنه را، همان پیش‌گفتار و دو فصل را، در روزها و هفته‌های آینده، هر طور که ‏برسم، در این وبلاگ منتشر می‌کنم، با سپاس از دوستی که کتاب را سی‌وهفت سال پیش برایم ‏امانت گرفت، و دو دوستی که دست‌نوشته‌ی ترجمه را از نابودی نجات دادند، و دوستانی که آن را ‏به دست من رساندند. پاداش همه‌ی آنان با قدرشناسی خوانندگان این ترجمه!‏

باید بگویم که جلد نخست از سه جلد کتاب قدیمی‌تر مورد استفاده‌ی دکتر براهنی در "آزاده‌خان و ‏نویسنده‌اش" به‌دست آقای فریدون بدره‌ای ترجمه شده و "انتشارات علمی و فرهنگی" در سال ‏‏1376 آن را منتشر کرده‌است (چادویک: رشد ادبیات، 1940، جلد 1، ادبیات باستانی اروپا).‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

طعم قطران در عسل

معرفی تازه‌ای بر کتابم "قطران در عسل" در چند وبگاه، از جمله "ایران امروز"، "ایران گلوبال"، تریبون، و راهک (راهنمای کتاب) منتشر شده است.‏

گزارش خانم فرح طاهری در روزنامه‌ی شهروند کانادا از جلسه‌ی معرفی کتاب "قطران در ‏عسل" در کانون کتاب تورونتو، در این نشانی.‏

بازنشر همان گزارش در وبگاه "عصر نو"، در این نشانی.‏

دو نقد بر "قطران در عسل" در این نشانی.‏

کتاب را چگونه تهیه کنیم؟ در این نشانی.

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...