آلبوم جنجالی شماره 7 را که همین هفتهای پیش در جشن چهلمین سال فارغالتحصیلی دانشجویان ورودی سال 1351 توزیع شد، جمعآوری کردهاند و احتمال میرود که خلاصهی آلبومهای این هفت دوره را در وبگاه انجمن فارغالتحصیلان نیز از دسترس خارج کنند. از همین رو من آن هفت آلبوم را در این نشانی به اشتراک همگانی میگذارم. جدولی از کشتگان دانشگاه نیز در این نشانی هست.
10 October 2016
دفاع از آلبومهای بی سانسور
انتشار عکس و مشخصات مریم قجر عضدانلو، همسر سوم مسعود رجوی در تازهترین آلبوم دانشآموختگان دانشگاه صنعتی شریف جنجالی بهپا کرده و انجمن فارغالتحصیلان این دانشگاه را با خطر تعطیلی روبهرو کردهاست. همچنین کسانی تهدید میکنند که دستاندرکاران انجمن و تهیهکنندگان آلبومها را مجازات کنند. نوشتهی بسیار کوتاهی به پشتیبانی از انتشار بی سانسور آلبومهای دانش آموختگان این دانشگاه (که خود نیز از آنان هستم) نوشتم که تا این لحظه در بیبیسی فارسی و به نقل از آن در وبگاه "راهک" منتشر شده است.
آلبوم جنجالی شماره 7 را که همین هفتهای پیش در جشن چهلمین سال فارغالتحصیلی دانشجویان ورودی سال 1351 توزیع شد، جمعآوری کردهاند و احتمال میرود که خلاصهی آلبومهای این هفت دوره را در وبگاه انجمن فارغالتحصیلان نیز از دسترس خارج کنند. از همین رو من آن هفت آلبوم را در این نشانی به اشتراک همگانی میگذارم. جدولی از کشتگان دانشگاه نیز در این نشانی هست.
آلبوم جنجالی شماره 7 را که همین هفتهای پیش در جشن چهلمین سال فارغالتحصیلی دانشجویان ورودی سال 1351 توزیع شد، جمعآوری کردهاند و احتمال میرود که خلاصهی آلبومهای این هفت دوره را در وبگاه انجمن فارغالتحصیلان نیز از دسترس خارج کنند. از همین رو من آن هفت آلبوم را در این نشانی به اشتراک همگانی میگذارم. جدولی از کشتگان دانشگاه نیز در این نشانی هست.
17 September 2016
شوستاکوویچ - ۱۱۰
شوستاکوویچ و المیرا نظیرووا
با آنکه این همه دربارهی شوستاکوویچ خواندهام و شنیدهام و دیدهام، و حتی خود جزوهای مفصل دربارهی او و آثارش نوشتهام، باید اعتراف کنم که یک نکتهی مهم از زندگانی او تا همین چند سال پیش یا از نگاهم گریخته، و یا توجهی به آن نکردهام: عشق او به پیانیست و آهنگساز بینظیر آذربایجانی المیرا نظیرووا، و نقش شگفتانگیز المیرا در سنفونی دهم شوستاکوویچ! اکنون به مناسبت یکصد و دهمین زادروز شوستاکوویچ (زاده ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۶) میخواهم دربارهی آن دو و رابطهشان بنویسم. اما نخست یک درآمد و دو خاطره:
درآمد
محمدرضا شاه پهلوی در اوج جنون عظمتطلبانهاش در پایان دههی ۱۳۴۰ و نیمهی نخست دههی ۱۳۵۰ میخواست صنایع سنگین و زرادخانهای هر چه بزرگتر از پیشرفتهترین سلاحها داشته باشد و "ژاندارم منطقه" شود اما امریکا در فروش سلاحهای پیشرفته به شاه تردید و تعلل میکرد. شاه تهدید کرد که سلاحها را میتواند «از هر جای دیگری» تهیه کند، و به تهدیدش عمل کرد. اینچنین بود که راه داد و ستدهایی همهجانبه با اتحاد شوروی (سابق) گشوده شد: شاه صدها جیپ و نفربر "اوآز" УАЗ (UAZ) به رنگ سیاه و سفید برای پلیس شهربانی ایران، و آتشبارهای ضدهوایی برای پدافند هوایی ارتش ایران خرید؛ ساختمان ذوب آهن اصفهان و کشیدن خط لولهی گاز از جنوب به شمال ایران به شورویها سپردهشد؛ راه حمل و نقل کالا از بندرهای خلیج فارس تا شمال ایران به روی شوروی گشوده شد و ناوگان تریلرهای شرکت شوروی "ساوترانس آفتو" Совтансавто (Sovtransavto) جادههای ایران را پر کرد، و...
در این قرارداد بزرگ البته جایی هم برای داد و ستدهای فرهنگی و هنری گذاشته بودند و پای هنرمندان بزرگ شوروی نیز به ایران گشوده شد. از آن رویدادها، گذشته از روی پرده رفتن فیلمهای ساخت شوروی، چندتا را به یاد دارم: برنامه گروه صدنفرهی رقص روی یخ شوروی در سالن بزرگ ورزشگاه "شهیاد" (آزادی)؛ برنامهی یکی از بزرگترین پیانیستهای جهان، سویاتاسلاو ریختر Sviatoslav Richter در تهران؛ و دو رویداد دیگر مربوط به شوستاکوویچ و المیرا نظیرووا (و البته قارا قارایف) که در ادامه مینویسم.
دو خاطره
1- به گمانم در سال ۱۳۵۵ بود که آگهی تالار رودکی خبر داد که ارکستر فیلارمونیک مسکو (یا شاید ارکستر دیگری بود از شوروی؟) به رهبری خانم ورانیکا دوداراوا Veronika Dudarova قرار است که سنفونی پنجم شوستاکوویچ و نیز چند قطعه از بالت "هفت پیکر" آهنگساز بزرگ آذربایجانی قارا قارایف را اجرا کند. این برای من رویدادی بینهایت ارزشمند بود: نخستین و تنها زن رهبر ارکستر که تا آن هنگام میشناختم، قرار بود هم سنفونی پنجم شوستاکوویچ را که بخش سوم آن از همان هنگام «تنها دوست ِ تنهاترین تنهاییهایم» بود ("قطران در عسل"، صفحه ۵۲۷)، و هم قطعاتی از بالت قارایف را که آن همه دوستش داشتم اجرا کند! دوداراوا سنفونی پنجم را بسیار خوب اجرا کرد، اما با آنکه در بروشور برنامه، نام قارایف و "هفت پیکر" را نوشتهبودند، دوداراوا به جای آن اثر بهکلی دیگری از آهنگساز بیربطی را اجرا کرد. با پایان برنامه هر چه کف زدم (و خیلیها همراهی کردند) که دوداراوا بازگردد و اثر قارایف را اجرا کند، سودی نداشت. او بازگشت، اما چیز دیگری اجرا کرد. چه حیف! لابد "وزارت اطلاعات و جهانگردی" (ارشاد آن موقع) یا چه میدانم چه مرجع دیگری نخواستهبود نامی و اثری از آذربایجان آن جا شنیده شود.
2- اندک زمانی دیرتر خبردار شدیم که خانم المیرا نظیرووا پیانیست سرشناس آذربایجانی یک رسیتال پیانو در تالار بزرگ دانشگاه تهران برگزار خواهد کرد. در این برنامه نیز اجرای آثاری از قارا قارایف گنجانده شدهبود. اما آن شب نیز نظیرووا آثاری از باخ، بیتهوفن، پراکوفییف، و راخمانینوف اجرا کرد، و سپس برخاست و رفت! پس قارایف چه شد؟! نه، گویا قرار نبود نوای موسیقی پیشرفتهی آذربایجان در این تالار نیز پژواک افکند. کف زدیم و کف زدیم تا آنکه او به صحنه بازگشت، پشت پیانو نشست، و او که تا آن لحظه سخنی نگفتهبود، رو کرد به جمعیت و گفت: «کوچهلره سو سپمیشم»!
آه، چه زیبا گفت! چه زیبا گفت! میخواستم پر در آورم و بروم و بوسهای بر آن لبانی که اینها را گفت بنشانم. بیاختیار کف زدم، و جمعیت نیز! صدای هورا برخاست، و هنگامی که صداها خوابید، المیرا نظیرووا این ترانهی زیبای فولکلوریک آذربایجانی را که آن همه با صدای رشید بهبودوف شنیده بودیم، با پیانوی تنها نواخت. چه قدر و چند بار این ترانهی زیبا را از صفحهای کمیاب روی نوارهای کاست ضبط کرده بودم و به این و آن داده بودم. حتی دوستانی که کلمهای ترکی نمیدانستند عاشق این ترانه بودند و کاست آن را از من گرفته بودند. اشک بر گونههای من و بهگمانم خیلیهای دیگر جاری بود.
و چه میدانستم که المیرا نظیرووا شاگرد آهنگسازی شوستاکوویچ بوده و در دل او جای داشته. آن روز شاید هیچ کس دیگری جز خود المیرا و شوستاکوویچ نیز نمیدانستند که شوستاکوویچ نامههایی پر از عشق برای المیرا مینوشته.
[بیانصافیست اگر نگویم که در همان زمانها در تالار تئاتر شهر، حشمت سنجری "سنفونی برای ارکستر زهی، به یاد نظامی گنجوی" اثر فیکرت امیروف را رهبری و اجرا کرد، و آساطور صفریان با ارکستر خود از تبریز آمد و چندین قطعه موسیقی آذربایجانی در آنجا اجرا کرد. شاید تئاتر شهر مدیریت ویژهای داشت؟ و شاید برنامههای آذربایجانی دیگری هم اجرا شد که من بهیاد نمیآورم؟]
شوستاکوویچ و المیرا
در سال ۱۹۴۷ المیرای نوزده ساله (۲۰۱۴ – ۱۹۲۸) که از ۱۴ سالگی به عنوان نوازندهای چیرهدست در باکو آوازهای داشت، به تشویق عزیر حاجیبیکوف به کنسرواتوار مسکو رفت تا هم آموختن پیانو را ادامه دهد و هم در کلاس آهنگسازی دیمیتری شوستاکوویچ (۱۹۷۵ – ۱۹۰۶) شرکت کند. در این کلاس بود که استاد و شاگرد ۲۲ سال جوانتر با یکدیگر آشنا شدند.
در آن هنگام شوستاکوویچ با بحرانی همهجانبه در زندگانیش دست به گریبان بود: چند ماه از آغاز این کلاس نگذشته بود که حزب کمونیست اتحاد شوروی اعلامیهای صادر کرد و در آن از شوستاکوویچ و چندین آهنگساز دیگر به دلیل ساختن آثار سنفونیک «بدون ملودی» و دارای هارمونی «نتراشیده» انتقاد کردند و خواستار آن بودند که اینان آثاری آوازی در ستایش از میهن، و رهبر (استالین)، و قهرمانان جنگ بسرایند. شوستاکوویچ سنفونی بزرگ چهارمش را که ارکستر برای اجرای آن تمرین میکرد، پس گرفت و از فهرست آثار خود حذفش کرد (این اثر نخستین بار در سال ۱۹۶۱ اجرا شد). روزنامهی پراودا و تیخون خرننیکوف Tikhon Khrennikov رئیس "مادامالعمر" اتحادیهی آهنگسازان شوروی مقالاتی در محکوم کردن شیوهی آهنگسازی شوستاکوویچ و دیگران نوشتند. کار بهجایی رسید که شوستاکوویچ را از کار تدریس در کنسرواتوار مسکو اخراج کردند. بسیاری از آشنایان پیشین از ترسشان از او دوری میگزیدند. المیرا نظیرووا تعریف کردهاست که در جریان کنسرتی در تالار بزرگ کنسرواتوار مسکو، او بر روی یک صندلی در "خلاء"ی که پیرامون شوستاکوویچ بود نشست. همه در صندلیهای دورتر نشسته بودند. شوستاکوویچ متوجه حضور المیرا در نزدیکیش شد، رو کرد به او و پرسید: «شما نمیترسید؟»! همسر نخست شوستاکوویچ و مادر دو فرزندش نیز در آن هنگام بیمار بود و هفت سال دیرتر درگذشت.
المیرا در سال ۱۹۴۸ ازدواج کرد و به باکو بازگشت، و دل شوستاکوویچ را نیز با خود برد. اما شوستاکوویچ دو شاگرد فعال به نامهای قارا قارایف و جؤودت حاجییف در باکو داشت و برای پشتیبانی از آنان و شنیدن آثارشان، مرتب به باکو سفر میکرد. او از جمله دو بار در سال ۱۹۵۲ در باکو بود: بار نخست برای شرکت در کنسرتی از آثار خودش، و بار دوم برای تماشای بالت "هفت پیکر" اثر قارا قارایف. المیرا نیز بارها برای شرکت در رویدادهای هنری و از جمله رسیتالهای پیانو و اجرای آثار خودش به مسکو سفر میکرد. در این سفرهای دوجانبه استاد و شاگرد به دیدار هم میرفتند، با هم قدم میزدند، به آثار بیتهوفن و مالر گوش میدادند، دربارهی مسائل گوناگون موسیقی و زندگی با هم بحث میکردند. شوستاکوویچ همواره المیرا را برای ادامهی کار آهنگسازی تشویق و راهنمایی میکرد، و از طرحهای آثار خودش برای المیرا میگفت.
پس از مرگ استالین در پنجم مارس ۱۹۵۳، نخستین نامهی شوستاکوویچ به المیرا در آوریل ۱۹۵۳ نوشته شد. این نامهنگاری تا سال ۱۹۵۶ ادامه داشت. شوستاکوویچ در این نامهها از درونیترین افکار و نگرانیهایش و از دغدغههای فلسفیاش برای المیرا مینوشت. در همهی نامهها علاقه و ستایشی که شوستاکوویچ نسبت به المیرا احساس میکرد، همراه با احترام عمیق و قدردانی او از تواناییهای حرفهای و موفقیتهای المیرا موج میزند. او به شیوهی خود میکوشید که عشق خود را نسبت به المیرا ابراز کند. از جمله در نامهای به تاریخ ۲۱ ژوئن ۱۹۵۳ تکهای از اپرای "یهوگهنی آنهگین" اثر چایکوفسکی را برای المیرا نقل میکند که خواننده در آن میگوید «دوستت دارم»!
المیرا در سنفونی دهم
دهمین سنفونی شوستاکوویچ نخستین بار در دسامبر ۱۹۵۳ در لنینگراد و مسکو اجرا شد و با استقبال گرم و پرشور شنوندگان رو به رو شد. از بخش دوم این سنفونی که بسیار هیجانانگیز است و خود بهتنهایی در برنامههای سالنهای کنسرت سراسر جهان گنجانده میشود، موسیقیشناسان تفسیرهای گوناگونی کردهاند و از جمله به نقل از سالومون وولکوف Solomon Volkov نویسندهی خاطرات شوستاکوویچ با عنوان «شهادت» Testimony، نقل میکنند که شوستاکوویچ گفته است که این بخش توصیف سیمای "استالین مخوف" است.
اما آنچه هیچ جای شک ندارد این است که شوستاکوویچ در ماه اوت ۱۹۵۳ در دو نامه برای المیرا فاش کرد که در طول سرودن بخش سوم سنفونی دهمش همواره به فکر او بوده و حروف نام او را به شکل نوتهای موسیقی در آن گنجاندهاست. او در واقع هم حروف اول نام خودش را به شکل نوتهای D-Es-C-H، و هم نام المیرا را با ترکیبی از نامهای آلمانی و فرانسوی نوتها به شکل E-A-E-D-A، (یعنی E - La=A – Mi=E – Re=D - A) در بخش سوم سنفونی بارها تکرار میکند. "المیرا" به روشنی نخست با هورن تنها و دیرتر با گروه سازهای برنجی نواخته میشود. این رمز را موسیقیشناسان تا پیش از آن که المیرا نظیرووا نامههای شوستاکوویچ را علنی کند، کشف نکرده بودند.
با آن که استالین ماهها پیش از نخستین اجرای سنفونی دهم مردهبود، اما تیخون خرننیکوف پس از شنیدن این اثر بار دیگر مقالهای در انتقاد از "فورمالیسم" شوستاکوویچ نوشت.
با وجود نامهها و ابراز مهر شوستاکوویچ، المیرا نظیرووا تأکید کردهاست که او همواره احترام عمیقی نسبت به استادش احساس میکرده و هرگز این فکر را به ذهن خود راه ندادهاست که رابطهی شوستاکوویچ با او چیزی فراتر از رابطهی استاد و شاگردی بودهاست، از جمله به این دلیل که شوستاکوویچ هرگز به صراحت سخنی از عشق نگفت.
المیرا نظیرووا پس از فروپاشی شوروی به اسرائیل مهاجرت کرد و تا پایان زندگانیش (۲۳ ژانویه ۲۰۱۴) در آنجا ماند. او شاگردان فراوانی تربیت کرد و آثاری از خود بهجا گذاشت، از جمله اوورتور برای ارکستر سنفونیک، سه کنسرتو برای پیانو و ارکستر، پرهلودها و واریاسیونهایی برای پیانو، سونات برای ویولون، ویولونسل، و پیانو، تنظیم چندین ترانهی فولکلوریک آذربایجانی، و کنسرتوی پیانو روی تمهای عربی با همکاری فیکرت امیروف. نامههای شوستاکوویچ به او، به خانواده شوستاکوویچ که در امریکا بهسر میبرند سپرده شدهاست.
نوشتهی من ِ جوان دربارهی شوستاکوویچ و آثار او را نخست "اتاق موسیقی دانشگاه صنعتی آریامهر" در سال ۱۳۵۵ به شکل جزوهی پلیکپی به قطع آ۴ و در ۲۸ صفحه منتشر کرد، و سپس، در "فضای باز" آستانهی انقلاب در تابستان ۱۳۵۷ همکاران "اتاق موسیقی دانشجویان دانشگاه صنعتی تهران" نشریهای بهنام "گاهنامه موسیقی" منتشر کردند (انتشارات پیمان) و همین نوشتهی مرا نیز در آن گنجاندند.
***
شنیدنی و خواندنی:
پیش از هر چیز، "کوچهلره سو سپمیشم" [کوچهها را آبپاشی کردهام / تا یار که میآید گرد و خاک نباشد!]: با صدای رشید بهبودوف https://youtu.be/jLzrdogPDqg
و با پیانوی تنها: https://youtu.be/m3Iy7rR4GBg
شوستاکوویچ:
دربارهی او: https://en.wikipedia.org/wiki/Dmitri_Shostakovich
بخش دوم از سنفونی دهم ("استالین مخوف"): https://youtu.be/1U7ljZhzNsc
بخش سوم از سنفونی دهم ("المیرا"): (اجرای خوب) https://youtu.be/h3Xh92ItYnU
(اجرای کمی "چکشی"، اما با تصویر ارکستر، که دو تکه شدهاست) https://youtu.be/2LTGNZrkcDQ
اثری بسیار زیبا، والس از موسیقی متن فیلم "خرمگس": https://youtu.be/LKtA3XoIx2Y
قطعهای بهنسبت شاد، بخش سوم از کوارتت زهی شماره 8 که برای ارکستر زهی تنظیم شدهاست: https://youtu.be/evtvQ34DQwQ
دربارهی نامههای شوستاکوویچ به المیرا، به انگلیسی: http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai111_folder/111_articles/111_shostokovich_elmira.html
المیرا نظیرووا:
دربارهی او (فقط به ترکی آذربایجانی): https://az.wikipedia.org/wiki/Elmira_N%C9%99zirova
دو پرهلود: https://youtu.be/C5CRs4-SwDs
چند ماه پیش از مرگ اثری از خود را مینوازد: https://youtu.be/1daw6IdJApo
سونات برای ویولونسل و پیانو: https://youtu.be/Hj-IGG5_Uxc
کنسرتوی پیانو روی تمهای عربی (با امیروف): https://youtu.be/Vwj2N4AYaLg
قارا قارایف:
دربارهی او: https://en.wikipedia.org/wiki/Gara_Garayev
رقص عایشه از بالت "هفت پیکر": https://youtu.be/7g9bi6GfFcw
سوئیت از بالت "هفت پیکر": https://youtu.be/VTgkq7WcHJg
دربارهی جؤودت حاجییف: https://en.wikipedia.org/wiki/Jovdat_Hajiyev
با آنکه این همه دربارهی شوستاکوویچ خواندهام و شنیدهام و دیدهام، و حتی خود جزوهای مفصل دربارهی او و آثارش نوشتهام، باید اعتراف کنم که یک نکتهی مهم از زندگانی او تا همین چند سال پیش یا از نگاهم گریخته، و یا توجهی به آن نکردهام: عشق او به پیانیست و آهنگساز بینظیر آذربایجانی المیرا نظیرووا، و نقش شگفتانگیز المیرا در سنفونی دهم شوستاکوویچ! اکنون به مناسبت یکصد و دهمین زادروز شوستاکوویچ (زاده ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۶) میخواهم دربارهی آن دو و رابطهشان بنویسم. اما نخست یک درآمد و دو خاطره:
درآمد
محمدرضا شاه پهلوی در اوج جنون عظمتطلبانهاش در پایان دههی ۱۳۴۰ و نیمهی نخست دههی ۱۳۵۰ میخواست صنایع سنگین و زرادخانهای هر چه بزرگتر از پیشرفتهترین سلاحها داشته باشد و "ژاندارم منطقه" شود اما امریکا در فروش سلاحهای پیشرفته به شاه تردید و تعلل میکرد. شاه تهدید کرد که سلاحها را میتواند «از هر جای دیگری» تهیه کند، و به تهدیدش عمل کرد. اینچنین بود که راه داد و ستدهایی همهجانبه با اتحاد شوروی (سابق) گشوده شد: شاه صدها جیپ و نفربر "اوآز" УАЗ (UAZ) به رنگ سیاه و سفید برای پلیس شهربانی ایران، و آتشبارهای ضدهوایی برای پدافند هوایی ارتش ایران خرید؛ ساختمان ذوب آهن اصفهان و کشیدن خط لولهی گاز از جنوب به شمال ایران به شورویها سپردهشد؛ راه حمل و نقل کالا از بندرهای خلیج فارس تا شمال ایران به روی شوروی گشوده شد و ناوگان تریلرهای شرکت شوروی "ساوترانس آفتو" Совтансавто (Sovtransavto) جادههای ایران را پر کرد، و...
در این قرارداد بزرگ البته جایی هم برای داد و ستدهای فرهنگی و هنری گذاشته بودند و پای هنرمندان بزرگ شوروی نیز به ایران گشوده شد. از آن رویدادها، گذشته از روی پرده رفتن فیلمهای ساخت شوروی، چندتا را به یاد دارم: برنامه گروه صدنفرهی رقص روی یخ شوروی در سالن بزرگ ورزشگاه "شهیاد" (آزادی)؛ برنامهی یکی از بزرگترین پیانیستهای جهان، سویاتاسلاو ریختر Sviatoslav Richter در تهران؛ و دو رویداد دیگر مربوط به شوستاکوویچ و المیرا نظیرووا (و البته قارا قارایف) که در ادامه مینویسم.
دو خاطره
1- به گمانم در سال ۱۳۵۵ بود که آگهی تالار رودکی خبر داد که ارکستر فیلارمونیک مسکو (یا شاید ارکستر دیگری بود از شوروی؟) به رهبری خانم ورانیکا دوداراوا Veronika Dudarova قرار است که سنفونی پنجم شوستاکوویچ و نیز چند قطعه از بالت "هفت پیکر" آهنگساز بزرگ آذربایجانی قارا قارایف را اجرا کند. این برای من رویدادی بینهایت ارزشمند بود: نخستین و تنها زن رهبر ارکستر که تا آن هنگام میشناختم، قرار بود هم سنفونی پنجم شوستاکوویچ را که بخش سوم آن از همان هنگام «تنها دوست ِ تنهاترین تنهاییهایم» بود ("قطران در عسل"، صفحه ۵۲۷)، و هم قطعاتی از بالت قارایف را که آن همه دوستش داشتم اجرا کند! دوداراوا سنفونی پنجم را بسیار خوب اجرا کرد، اما با آنکه در بروشور برنامه، نام قارایف و "هفت پیکر" را نوشتهبودند، دوداراوا به جای آن اثر بهکلی دیگری از آهنگساز بیربطی را اجرا کرد. با پایان برنامه هر چه کف زدم (و خیلیها همراهی کردند) که دوداراوا بازگردد و اثر قارایف را اجرا کند، سودی نداشت. او بازگشت، اما چیز دیگری اجرا کرد. چه حیف! لابد "وزارت اطلاعات و جهانگردی" (ارشاد آن موقع) یا چه میدانم چه مرجع دیگری نخواستهبود نامی و اثری از آذربایجان آن جا شنیده شود.
2- اندک زمانی دیرتر خبردار شدیم که خانم المیرا نظیرووا پیانیست سرشناس آذربایجانی یک رسیتال پیانو در تالار بزرگ دانشگاه تهران برگزار خواهد کرد. در این برنامه نیز اجرای آثاری از قارا قارایف گنجانده شدهبود. اما آن شب نیز نظیرووا آثاری از باخ، بیتهوفن، پراکوفییف، و راخمانینوف اجرا کرد، و سپس برخاست و رفت! پس قارایف چه شد؟! نه، گویا قرار نبود نوای موسیقی پیشرفتهی آذربایجان در این تالار نیز پژواک افکند. کف زدیم و کف زدیم تا آنکه او به صحنه بازگشت، پشت پیانو نشست، و او که تا آن لحظه سخنی نگفتهبود، رو کرد به جمعیت و گفت: «کوچهلره سو سپمیشم»!
آه، چه زیبا گفت! چه زیبا گفت! میخواستم پر در آورم و بروم و بوسهای بر آن لبانی که اینها را گفت بنشانم. بیاختیار کف زدم، و جمعیت نیز! صدای هورا برخاست، و هنگامی که صداها خوابید، المیرا نظیرووا این ترانهی زیبای فولکلوریک آذربایجانی را که آن همه با صدای رشید بهبودوف شنیده بودیم، با پیانوی تنها نواخت. چه قدر و چند بار این ترانهی زیبا را از صفحهای کمیاب روی نوارهای کاست ضبط کرده بودم و به این و آن داده بودم. حتی دوستانی که کلمهای ترکی نمیدانستند عاشق این ترانه بودند و کاست آن را از من گرفته بودند. اشک بر گونههای من و بهگمانم خیلیهای دیگر جاری بود.
و چه میدانستم که المیرا نظیرووا شاگرد آهنگسازی شوستاکوویچ بوده و در دل او جای داشته. آن روز شاید هیچ کس دیگری جز خود المیرا و شوستاکوویچ نیز نمیدانستند که شوستاکوویچ نامههایی پر از عشق برای المیرا مینوشته.
[بیانصافیست اگر نگویم که در همان زمانها در تالار تئاتر شهر، حشمت سنجری "سنفونی برای ارکستر زهی، به یاد نظامی گنجوی" اثر فیکرت امیروف را رهبری و اجرا کرد، و آساطور صفریان با ارکستر خود از تبریز آمد و چندین قطعه موسیقی آذربایجانی در آنجا اجرا کرد. شاید تئاتر شهر مدیریت ویژهای داشت؟ و شاید برنامههای آذربایجانی دیگری هم اجرا شد که من بهیاد نمیآورم؟]
شوستاکوویچ و المیرا
در سال ۱۹۴۷ المیرای نوزده ساله (۲۰۱۴ – ۱۹۲۸) که از ۱۴ سالگی به عنوان نوازندهای چیرهدست در باکو آوازهای داشت، به تشویق عزیر حاجیبیکوف به کنسرواتوار مسکو رفت تا هم آموختن پیانو را ادامه دهد و هم در کلاس آهنگسازی دیمیتری شوستاکوویچ (۱۹۷۵ – ۱۹۰۶) شرکت کند. در این کلاس بود که استاد و شاگرد ۲۲ سال جوانتر با یکدیگر آشنا شدند.
در آن هنگام شوستاکوویچ با بحرانی همهجانبه در زندگانیش دست به گریبان بود: چند ماه از آغاز این کلاس نگذشته بود که حزب کمونیست اتحاد شوروی اعلامیهای صادر کرد و در آن از شوستاکوویچ و چندین آهنگساز دیگر به دلیل ساختن آثار سنفونیک «بدون ملودی» و دارای هارمونی «نتراشیده» انتقاد کردند و خواستار آن بودند که اینان آثاری آوازی در ستایش از میهن، و رهبر (استالین)، و قهرمانان جنگ بسرایند. شوستاکوویچ سنفونی بزرگ چهارمش را که ارکستر برای اجرای آن تمرین میکرد، پس گرفت و از فهرست آثار خود حذفش کرد (این اثر نخستین بار در سال ۱۹۶۱ اجرا شد). روزنامهی پراودا و تیخون خرننیکوف Tikhon Khrennikov رئیس "مادامالعمر" اتحادیهی آهنگسازان شوروی مقالاتی در محکوم کردن شیوهی آهنگسازی شوستاکوویچ و دیگران نوشتند. کار بهجایی رسید که شوستاکوویچ را از کار تدریس در کنسرواتوار مسکو اخراج کردند. بسیاری از آشنایان پیشین از ترسشان از او دوری میگزیدند. المیرا نظیرووا تعریف کردهاست که در جریان کنسرتی در تالار بزرگ کنسرواتوار مسکو، او بر روی یک صندلی در "خلاء"ی که پیرامون شوستاکوویچ بود نشست. همه در صندلیهای دورتر نشسته بودند. شوستاکوویچ متوجه حضور المیرا در نزدیکیش شد، رو کرد به او و پرسید: «شما نمیترسید؟»! همسر نخست شوستاکوویچ و مادر دو فرزندش نیز در آن هنگام بیمار بود و هفت سال دیرتر درگذشت.
از چپ: ایرینا سوپینسکایا همسر سوم شوستاکوویچ، دیمیتری شوستاکوویچ، قارا قارایف |
پس از مرگ استالین در پنجم مارس ۱۹۵۳، نخستین نامهی شوستاکوویچ به المیرا در آوریل ۱۹۵۳ نوشته شد. این نامهنگاری تا سال ۱۹۵۶ ادامه داشت. شوستاکوویچ در این نامهها از درونیترین افکار و نگرانیهایش و از دغدغههای فلسفیاش برای المیرا مینوشت. در همهی نامهها علاقه و ستایشی که شوستاکوویچ نسبت به المیرا احساس میکرد، همراه با احترام عمیق و قدردانی او از تواناییهای حرفهای و موفقیتهای المیرا موج میزند. او به شیوهی خود میکوشید که عشق خود را نسبت به المیرا ابراز کند. از جمله در نامهای به تاریخ ۲۱ ژوئن ۱۹۵۳ تکهای از اپرای "یهوگهنی آنهگین" اثر چایکوفسکی را برای المیرا نقل میکند که خواننده در آن میگوید «دوستت دارم»!
المیرا در سنفونی دهم
دهمین سنفونی شوستاکوویچ نخستین بار در دسامبر ۱۹۵۳ در لنینگراد و مسکو اجرا شد و با استقبال گرم و پرشور شنوندگان رو به رو شد. از بخش دوم این سنفونی که بسیار هیجانانگیز است و خود بهتنهایی در برنامههای سالنهای کنسرت سراسر جهان گنجانده میشود، موسیقیشناسان تفسیرهای گوناگونی کردهاند و از جمله به نقل از سالومون وولکوف Solomon Volkov نویسندهی خاطرات شوستاکوویچ با عنوان «شهادت» Testimony، نقل میکنند که شوستاکوویچ گفته است که این بخش توصیف سیمای "استالین مخوف" است.
اما آنچه هیچ جای شک ندارد این است که شوستاکوویچ در ماه اوت ۱۹۵۳ در دو نامه برای المیرا فاش کرد که در طول سرودن بخش سوم سنفونی دهمش همواره به فکر او بوده و حروف نام او را به شکل نوتهای موسیقی در آن گنجاندهاست. او در واقع هم حروف اول نام خودش را به شکل نوتهای D-Es-C-H، و هم نام المیرا را با ترکیبی از نامهای آلمانی و فرانسوی نوتها به شکل E-A-E-D-A، (یعنی E - La=A – Mi=E – Re=D - A) در بخش سوم سنفونی بارها تکرار میکند. "المیرا" به روشنی نخست با هورن تنها و دیرتر با گروه سازهای برنجی نواخته میشود. این رمز را موسیقیشناسان تا پیش از آن که المیرا نظیرووا نامههای شوستاکوویچ را علنی کند، کشف نکرده بودند.
با آن که استالین ماهها پیش از نخستین اجرای سنفونی دهم مردهبود، اما تیخون خرننیکوف پس از شنیدن این اثر بار دیگر مقالهای در انتقاد از "فورمالیسم" شوستاکوویچ نوشت.
با وجود نامهها و ابراز مهر شوستاکوویچ، المیرا نظیرووا تأکید کردهاست که او همواره احترام عمیقی نسبت به استادش احساس میکرده و هرگز این فکر را به ذهن خود راه ندادهاست که رابطهی شوستاکوویچ با او چیزی فراتر از رابطهی استاد و شاگردی بودهاست، از جمله به این دلیل که شوستاکوویچ هرگز به صراحت سخنی از عشق نگفت.
المیرا نظیرووا پس از فروپاشی شوروی به اسرائیل مهاجرت کرد و تا پایان زندگانیش (۲۳ ژانویه ۲۰۱۴) در آنجا ماند. او شاگردان فراوانی تربیت کرد و آثاری از خود بهجا گذاشت، از جمله اوورتور برای ارکستر سنفونیک، سه کنسرتو برای پیانو و ارکستر، پرهلودها و واریاسیونهایی برای پیانو، سونات برای ویولون، ویولونسل، و پیانو، تنظیم چندین ترانهی فولکلوریک آذربایجانی، و کنسرتوی پیانو روی تمهای عربی با همکاری فیکرت امیروف. نامههای شوستاکوویچ به او، به خانواده شوستاکوویچ که در امریکا بهسر میبرند سپرده شدهاست.
نوشتهی من ِ جوان دربارهی شوستاکوویچ و آثار او را نخست "اتاق موسیقی دانشگاه صنعتی آریامهر" در سال ۱۳۵۵ به شکل جزوهی پلیکپی به قطع آ۴ و در ۲۸ صفحه منتشر کرد، و سپس، در "فضای باز" آستانهی انقلاب در تابستان ۱۳۵۷ همکاران "اتاق موسیقی دانشجویان دانشگاه صنعتی تهران" نشریهای بهنام "گاهنامه موسیقی" منتشر کردند (انتشارات پیمان) و همین نوشتهی مرا نیز در آن گنجاندند.
***
شنیدنی و خواندنی:
پیش از هر چیز، "کوچهلره سو سپمیشم" [کوچهها را آبپاشی کردهام / تا یار که میآید گرد و خاک نباشد!]: با صدای رشید بهبودوف https://youtu.be/jLzrdogPDqg
و با پیانوی تنها: https://youtu.be/m3Iy7rR4GBg
شوستاکوویچ:
دربارهی او: https://en.wikipedia.org/wiki/Dmitri_Shostakovich
بخش دوم از سنفونی دهم ("استالین مخوف"): https://youtu.be/1U7ljZhzNsc
بخش سوم از سنفونی دهم ("المیرا"): (اجرای خوب) https://youtu.be/h3Xh92ItYnU
(اجرای کمی "چکشی"، اما با تصویر ارکستر، که دو تکه شدهاست) https://youtu.be/2LTGNZrkcDQ
اثری بسیار زیبا، والس از موسیقی متن فیلم "خرمگس": https://youtu.be/LKtA3XoIx2Y
قطعهای بهنسبت شاد، بخش سوم از کوارتت زهی شماره 8 که برای ارکستر زهی تنظیم شدهاست: https://youtu.be/evtvQ34DQwQ
دربارهی نامههای شوستاکوویچ به المیرا، به انگلیسی: http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai111_folder/111_articles/111_shostokovich_elmira.html
المیرا نظیرووا:
دربارهی او (فقط به ترکی آذربایجانی): https://az.wikipedia.org/wiki/Elmira_N%C9%99zirova
دو پرهلود: https://youtu.be/C5CRs4-SwDs
چند ماه پیش از مرگ اثری از خود را مینوازد: https://youtu.be/1daw6IdJApo
سونات برای ویولونسل و پیانو: https://youtu.be/Hj-IGG5_Uxc
کنسرتوی پیانو روی تمهای عربی (با امیروف): https://youtu.be/Vwj2N4AYaLg
قارا قارایف:
دربارهی او: https://en.wikipedia.org/wiki/Gara_Garayev
رقص عایشه از بالت "هفت پیکر": https://youtu.be/7g9bi6GfFcw
سوئیت از بالت "هفت پیکر": https://youtu.be/VTgkq7WcHJg
دربارهی جؤودت حاجییف: https://en.wikipedia.org/wiki/Jovdat_Hajiyev
12 September 2016
از جهان خاکستری - 112
چه دستگاه شگفتانگیزیست یاد و حافظهی آدمی. بهویژه در شگفتم از آن کارکرد حافظه که یادهای مسئلهدار و دردآور، یاد کارهایی را که از آن پشیمانیم، به گونهای دستکاری میکند و تغییر میدهد، یا بهکلی پاک میکند، تا از شدت آن درد و پشیمانی بکاهد. در برخورد با آشنایانی که یادهای مشترکمان را با تغییراتی به سود خودشان بازگو میکنند، دهانم باز میماند و به جای شاخهای شکستهام دو شاخ تازه میروید. آیا خود من نیز چنینم؟ آیا دستگاه حافظهی من نیز به سود من در یادهایم دست میبرد؟ اگر چنین است، چرا هنوز از یادآوری برخی چیزها و کارها، درد و پشیمانی احساس میکنم؟ چرا حافظهام در اینها به سود من دست نبرده؟ چه میدانم، چه میدانم...
***
به گمانم سال 1354 بود که به یک خانهی مجردی و دانشجویی در خیابان طوس، بین میمنت و 21 متری جی، کوچهی حاج دکتر زمانی، شماره 6 کوچیدم (لابد همهی این نامها اکنون به نام این و آن شهید تغییر یافتهاند؟). اینجا، در آپارتمان طبقهی دوم، چهار اتاق، آشپزخانه و حمام داشتیم. در سه اتاق دیگر نیز مردان دانشجوی مجرد میزیستند. اتاق من تنها با شیشههای بزرگ و دری چهارلتهای با شیشهی مشجر از اتاق دیگر جدا میشد. چه میگویند به فارسی به آن؟ به ترکی "آراکَسمَه" میگوییم. این همان خانهای بود که یکی دو بار در ماه رمضان با دختران همدانشگاهی برای خوردن ناهار آمدیم، و یک بار سیمین تمام مدت سر پا روبهروی پنجره ایستاد تا مبادا همسایه خیال کند که ما با دختران مشغول کاری هستیم آنجا، و نیمروی مهندسیپز مرا خراب کرد!
در آغاز سکونتم در این خانه فیروز در آن یکی اتاق پشت "آراکَسمَه" میزیست. با فیروز از سالهای زندگی در خوابگاه دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) با هم دوست و آشنا بودیم. با او در آنسوی این دیوار نازک شیشهای و تختهای مشکلی نداشتم و او نیز با من مشکلی نداشت. کموبیش همزمان میخوابیدیم و همزمان بیدار میشدیم. مزاحمتی برای هم نداشتیم. اما چند ماه بعد فیروز درسش تمام شد، ازدواج کرد و با نوعروسش به کانادا رفت. بهجای او کسی آمد که آسیستان یکی از درسهای دانشگاهمان بود؛ مذهبی و نمازخوان بود؛ سر شب میخوابید و صبح خیلی زود بر میخاست.
با این همسایهی تازه مشکلات بزرگی داشتم. نامش جعفر بود، یا چه بود؟ من شبها هنگامی به خانه میآمدم که او اغلب ساعتی بود که خوابیده بود و روشن کردن چراغ اتاقم نورافکنی به درون اتاق او بود و بیدارش میکرد. و در این جایی که حتی خشخش ورق زدن کتاب در اتاق بغلی شنیده میشد، من تازه میخواستم به موسیقی گوش بدهم. یک ضبطصوت کاست کوچک داشتم که به اندازهی عرض و طول یک نوار کاست بود به اضافهی جا برای یک بلندگوی کوچک و چند دگمه. صدای آن را هر قدر هم که کم میکردم، باز برای گوشهای آن مرد مسلمان و سحرخیز آزارنده بود. من رنج میبردم از آزاردادن او، و بیگمان او نیز رنج میبرد.
به عقلم نرسیده بود که شیشهها را با کاغذ سیاه بپوشانم تا روشنایی چراغ سقف اتاق من کمتر در اتاق او بیافتد. تنها یک تقویم بزرگ دیواری روی یکی از شیشههای مشجر آویختهبودم. و تصویر روی آن تقویم... آه آن تصویر... زنی زیبا که بر کف یک ایوان چوبی نشستهبود، پاهایش را از یک سو زیرش جمع کردهبود، و پشتش را به تیرهای چوبی و لخت دیوار کلبه تکیه دادهبود. یک ژاکت پشمی و سفید خوشبافت بر بالاتنهاش داشت و پایین آن را با دو دست به میان رانهایش کشیدهبود و نگه داشتهبود. رانهایش و پاهایش لخت بودند. آن نگاه خندان و شیرینش، و آن لبان نیمهباز و بوسهخواه... و آن کنتراست لطافت پوست رانهایش روی چوب خشن و نتراشیدهی کف ایوان... کف دستانم و سر انگشتانم میسوخت در عطش لغزیدن بر آن رانها. هرگاه در تماشای او غرق میشدم، دستانم برای لغزیدن بر رانهایش بیاختیار پیش میرفت. اما... دریغا که این فقط کاغذ بود.
آن پوستر لوکسترین چیزی بود که در اتاقم وجود داشت. سه پتوی ناهمرنگ روی موزائیکهای کف اتاق گسترده بودم. زمانی جام شرابی روی یکی از آنها واژگون شدهبود و لکهی سرخ و بزرگ و تیره و بدرنگی بر جا گذاشتهبود. تختخواب و تشک و کمد کوچک کنار تخت امانتی خوابگاه دانشگاه بودند و هنگام تصفیهحساب پس از فارغالتحصیلی باید پسشان میدادم. ملافهها را اگر بر میداشتم و با خود به اردبیل میبردم، شاید یک بار در سال شسته میشدند. یک بار پدرم در این اتاق مهمانم بود و آنقدر سردش شد که رفت و یک چراغ خوراکپزی نفتی کوچک خرید و آورد. از آن پس یک کتری آب همواره روی این چراغ داشت میجوشید. و همین بود و مشتی کتاب و نوار کاست موسیقی و چند عکس دیگر روی دیوار این اتاق محقر.
با این وضع گاه میهمانانی نیز داشتم که شب هم میماندند و به ردیف روی پتوهای کف اتاق میخوابیدند. یکی از اینان جوانی بود، خلیل، از بستگانم، که در یک "مدرسهی عالی" پذیرفته شدهبود.
خلیل میدید که چیزهایی مینویسم و ترجمه میکنم. روزی با دستنویسی در چند برگ آمد و خواست که آن را بخوانم و برایش ویرایش کنم. ترجمهی داستان کوتاهی بود از نویسندهی امریکایی جک لندن با نام "افروختن آتش". من که همواره شیفتهی آثار جک لندن بودم، با اشتیاق آن را خواندم و جاهایی را حک و اصلاح کردم. اما خلیل ویرایشهای مرا نپسندید و اصرار داشت که جملههای خود او بهتر است. پس از بحث فراوان، کمکم آشکار شد که این ترجمهی منتشرشدهی کس دیگریست (بهگمانم "در تلاش آتش" ترجمهی احمد بهشتی، نشر سپهر، تهران 1352) که او رونویسی کرده و جاهایی را به سلیقهی خود تغییر داده، و میخواهد بهنام خود منتشرش کند! عجب! بهتزده و با دهانی باز نگاهش میکردم. هیچ نمیفهمیدم چگونه کسی میتواند دست به چنین سرقتی بزند! کمی پندش دادم، و به گمانم از انتشار آن منصرف شد. او نوارهای کاست موسیقی مرا که با زحمت زیاد فراهم کردهبودم، دهتا – دهتا امانت میگرفت و میبرد، و پس از چندی پسشان میآورد. میگفت که شخص معتبری آنها را برای استفاده در یک ایستگاه رادیویی لازم دارد.
او چندی بعد آمد و آه و زاری کرد که جایی و خانهای ندارد و هر شب در اتاق کسی از همدانشگاهیان میگذراند، و خانهای و اتاقی پیدا نمیکند. چند روز بعد آمد و همین داستان را با سوز و گداز بیشتر باز گفت؛ و باز چند روز دیرتر... و سرانجام گفت که دیگر از سرگردانی به جان آمده، و به فکر آن است که ادامهی تحصیل را رها کند و به شهر زادبومی برگردد، و آخرین امیدش به من است که اجازه دهم چند روزی، دو سه هفتهای، اینجا، در این اتاق، زندگی کند تا شاید بتواند اتاقی برای خود پیدا کند. چه کنم؟ چه بگویم؟ پاسخ منفی من، اینگونه که او مطرح کرد، به این معنی بود که او ادامهی تحصیل را رها کند. میتوانستم چنین گناهی را به گردن بگیرم؟
رفتم و برای یکی از همخانهایها که اجارهی خانه به نام او بود وضعیت را توضیح دادم و پرسیدم که آیا میشود چند هفتهای یک مهمان هماتاقی داشتهباشم، و او موافقت کرد. فردا خلیل با یک چمدان و یک دست رختخواب آمد و گوشهای از اتاق را اشغال کرد. خلوت نیمچه تنهاییم بههم خورد. در تضاد با من ساکت، خلیل حرف میزد و حرف میزد. میپرسید و میپرسید. میخواست از تاریکترین گوشههای ذهنم که خود سری به آنها نمیزدم سر در آورد. کلافهام میکرد. با این سر و صدا با جعفر در آنسوی آراکسمه چه کنم؟ دیگر فرصتی نبود تا در خیال سر انگشتانم را بر لطافت آن رانهای توی تقویم دیواری بلغزانم.
دوسه هفته، شد دو ماه، و بعد خلیل خرد خرد گفت که هممدرسهای تیرهروزی دارد، مسعود، که او هم جا و مکانی ندارد، شبها در خیابان میخوابد، دارد از پا میافتد، برادرش دارد خانهای دستوپا میکند و مسعود لازم است تنها چند روزی را سر کند تا به سامانی برسد و درسش را ادامه دهد. آیا میشود که او هم بیاید اینجا و چند شبی بماند؟
امان از دوراهیها و سهراهیها و چندراهیهایی بر اخلاق، وجدان، انساندوستی، وظیفه، و چه میدانم چه زهرمارهای دیگری... آیا من میتوانستم راضی باشم از این که دانشجویی شبها در خیابان بخوابد؟ نه، نمیتوانستم!
مسعود هم آمد و شدیم سه نفر در این اتاق تنگ با همسایهای حساس در آنسوی آراکسمه. و چند روز شد چند هفته و چند ماه. درست یادم نیست، شاید ده ماهی آنجا بودند، و من دندان روی جگر گذاشتم. خیلی وقتها خود از خانه فراری بودم و در جاهای دیگری سر میکردم.
سه چهار سال بعد، انقلاب شد. خلیل نمیدانم چگونه پیدایم کرد و مرا با خود به خانهای در خیابان نصرت برد که در دو طبقهی آن عدهی بیشماری در چندین اتاق زندگی میکردند و او نیز همانجا میخوابید. هفتتیر بسیار کوچکی که در کف دست جا میگرفت در روزهای انقلاب از جایی پیدا کردهبود، قطعات آن را از هم باز کردهبودند و نتوانستهبودند دوباره سوارش کنند. از من خواست که درستش کنم. در جا سوارش کردم و پسش دادم، و رفتم. چندی بعد شنیدم که در کردستان به گروههای مسلح پیوستهاست.
ده سال پس از آن، در استکهلم، در یک میهمانی با همسایههای ایرانی، چند خواهر در میان میهمانان بودند. یکی از خواهران شوهر امریکایی داشت. در میان گفتوگوهای میهمانی از چند و چون و ایل و تبار منی که ساکت نشستهبودم پرسیدند، و ناگهان خواهران پچپچی با هم کردند و گویی آب یخ بر سر میهمانان و میهمانی پاشیده شد: آری، خواهری که شوهر امریکایی دارد چندی همسر خلیل بوده و چنان بلایی بر سرش آمده که هر کسی از زاد و رود خلیل را گیر بیاورد، او و خواهرانش میخواهند تکهپارهاش کنند! اما در مورد من به خیر گذشت! دیدند که موجود بیآزاری هستم و از تکهپاره کردنم گذشتند.
***
اکنون نزدیک چهل سال از آن چند ماه همخانگی من با خلیل گذشتهاست. در یک میهمانی در پارکی زیبا و سرسبز نشستهایم. خلیل هم هست. چندین سال دور از سوئد بوده، در کشورهای امریکای جنوبی چرخیده و زندگی کرده. همین تازگی در میان انقلابیان بولیوی بوده. برای حل برخی گرفتاریهای بانکی به سوئد بازگشته، اما "رفقا" گفتهاند که همینجا به وجود و کمک او نیاز دارند، و بهناگزیر باید مدتی همینجا بماند. منظور از "رفقا" یکی از شاخههای بیشمار منشعب از "حزب کمونیست کارگری"ست. در فرصتی که کسی پیرامونمان نیست، او رو میکند به من و میگوید:
- خیلی وقت است که میخواهم چیزی را به تو بگویم، اما فرصتی پیش نیامده. واقعیت این است که تو تأثیر بزرگ و تعیینکنندهای در زندگی من داشتهای، منتها تأثیر منفی!
دلم فرو میریزد. چه تأثیر منفی تعیینکنندهای در زندگی او گذاشتهام؟ میگوید:
- البته اول این را بگویم که کمک بزرگی کردی که وقتی دیدی در خانههای بستگان و آشنایان راحت نیستم، پیشنهاد کردی که با تو همخانه شوم! و تازه، خواستی که دوستم مسعود هم بیاید و چند روزی آنجا بماند!
شگفتا! من "پیشنهاد" کردم؟ من "خواستم"؟ فقط "چند روز"؟ یا آن دو زاری و التماس کردند و ماهها ماندند؟ ادامه میدهد:
- اما با یک چیز مسیر زندگی مرا بهکلی تغییر دادی. من یکی از ده نفری بودم که از میان صدها نفر در انواع آزمونهای تئوری و عملی آموزشگاه خلبانی هواپیمایی ملی ایران پذیرفته شدهبودم، با نمرهها و نتیجههای درخشان. از من دو بار تست شنوایی گرفتند، زیرا بار نخست باورشان نشد که شنوایی من این قدر عالیست. آمدم و با تو مشورت کردم. تو کلی نصیحتم کردی و گفتی که خلبانی کار دشواریست، خطر مرگ دارد، با این کار در واقع به خدمت "دستگاه حاکمیت" در میآیم، در حالی که در این سو "جنبش" به وجود امثال من نیاز دارد. بعد مرا برداشتی و با خود بردی، یک بطری عرق خریدی، و رفتیم به خانهی یک مترجم معروف، و از او خواستی که مرا نصیحت کند و از خر شیطان پایین بیاورد. او گفت که کارگر چاپخانه است، نوکر خودش است و سرور خودش، هر وقت خواست میرود و میآید، و تازه کتاب هم ترجمه و منتشر میکند. از همانجا تصمیم من عوض شد و با تحریک تو و او به بخت بزرگم پشت پا زدم، به آموزشگاه خلبانی نرفتم، و همانطور که میبینی امروز آس و پاس و آوارهام!
از شدت شگفتزدگی بهکلی لال میشوم. چه دارد میگوید؟ چنین چیزی را هیچ به یاد نمیآورم. آری، آن مترجم را میشناسم و بارها با خلیل با او دیدار داشتهایم. اما داستان انصراف او از تحصیل در آموزشگاه خلبانی؟ هیچ به یاد نمیآورم. آیا این داستان نیز مانند آن ترجمهی داستان جک لندن جعلیست؟ آیا این یاد را نیز مانند داستان سکونتش در خانهی من دستکاری کردهاست؟ آیا درست است که همسر سابقش را عذاب میداده و اکنون دارد مرا عذاب میدهد؟ یا آن که راست میگوید، اما همهی اینها از حافظهی من پاک شده؟ اما چنین استدلالی به کلی با ذهنیت و رفتار من بیگانه است. آن جملهبندی و کلمهی "جنبش" هیچ در منطق و واژگان من وجود ندارد. ممکن نیست من چنین چیزی گفتهباشم. در آن هنگام من با "جنبشی" نبودم؛ "جنبشی" نمیشناختم.
با این حال فرض کنیم که من و آن مترجم چیزهایی گفتیم. اما مگر تصمیم نهایی و مسئولیت آن پای خود تصمیمگیرنده نیست؟ مگر این خود من و خود تو نیستیم که بر سر دوراهیها و سهراهیها، هر چند با مشورت دیگران، راهی را با ارادهی خود انتخاب میکنیم و ادامه میدهیم؟ چگونه میتوان خود را در چاهی پرتاب کرد و سپس گفت که چون تو گفتی، من هم پریدم؟ و اگر خلبان هم شدهبود، چه میدانیم که اکنون کجا بود و چه میکرد؟
نمیگویم. هیچ نمیگویم. پیرامونمان شلوغ میشود و دیگر نمیشود حرف زد. عیبی ندارد. طفلک دنبال علت بیسامانی زندگانیش گشته و مقصر اصلی را در دیگری، در من یافته. جدا میشویم و از آنپس دیگر ندیدهامش. نمیدانم که آیا به بولیوی بازگشت تا به "جنبش" خدمت کند، یا در سوئد دارد به "رفقا" کمک میکند. اگر راست میگوید، "جنبش" و "رفقا" باید از من سپاسگزار باشند که سربازی کاری و وفادار برایشان هدیه دادهام!
***
به گمانم سال 1354 بود که به یک خانهی مجردی و دانشجویی در خیابان طوس، بین میمنت و 21 متری جی، کوچهی حاج دکتر زمانی، شماره 6 کوچیدم (لابد همهی این نامها اکنون به نام این و آن شهید تغییر یافتهاند؟). اینجا، در آپارتمان طبقهی دوم، چهار اتاق، آشپزخانه و حمام داشتیم. در سه اتاق دیگر نیز مردان دانشجوی مجرد میزیستند. اتاق من تنها با شیشههای بزرگ و دری چهارلتهای با شیشهی مشجر از اتاق دیگر جدا میشد. چه میگویند به فارسی به آن؟ به ترکی "آراکَسمَه" میگوییم. این همان خانهای بود که یکی دو بار در ماه رمضان با دختران همدانشگاهی برای خوردن ناهار آمدیم، و یک بار سیمین تمام مدت سر پا روبهروی پنجره ایستاد تا مبادا همسایه خیال کند که ما با دختران مشغول کاری هستیم آنجا، و نیمروی مهندسیپز مرا خراب کرد!
در آغاز سکونتم در این خانه فیروز در آن یکی اتاق پشت "آراکَسمَه" میزیست. با فیروز از سالهای زندگی در خوابگاه دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) با هم دوست و آشنا بودیم. با او در آنسوی این دیوار نازک شیشهای و تختهای مشکلی نداشتم و او نیز با من مشکلی نداشت. کموبیش همزمان میخوابیدیم و همزمان بیدار میشدیم. مزاحمتی برای هم نداشتیم. اما چند ماه بعد فیروز درسش تمام شد، ازدواج کرد و با نوعروسش به کانادا رفت. بهجای او کسی آمد که آسیستان یکی از درسهای دانشگاهمان بود؛ مذهبی و نمازخوان بود؛ سر شب میخوابید و صبح خیلی زود بر میخاست.
با این همسایهی تازه مشکلات بزرگی داشتم. نامش جعفر بود، یا چه بود؟ من شبها هنگامی به خانه میآمدم که او اغلب ساعتی بود که خوابیده بود و روشن کردن چراغ اتاقم نورافکنی به درون اتاق او بود و بیدارش میکرد. و در این جایی که حتی خشخش ورق زدن کتاب در اتاق بغلی شنیده میشد، من تازه میخواستم به موسیقی گوش بدهم. یک ضبطصوت کاست کوچک داشتم که به اندازهی عرض و طول یک نوار کاست بود به اضافهی جا برای یک بلندگوی کوچک و چند دگمه. صدای آن را هر قدر هم که کم میکردم، باز برای گوشهای آن مرد مسلمان و سحرخیز آزارنده بود. من رنج میبردم از آزاردادن او، و بیگمان او نیز رنج میبرد.
به عقلم نرسیده بود که شیشهها را با کاغذ سیاه بپوشانم تا روشنایی چراغ سقف اتاق من کمتر در اتاق او بیافتد. تنها یک تقویم بزرگ دیواری روی یکی از شیشههای مشجر آویختهبودم. و تصویر روی آن تقویم... آه آن تصویر... زنی زیبا که بر کف یک ایوان چوبی نشستهبود، پاهایش را از یک سو زیرش جمع کردهبود، و پشتش را به تیرهای چوبی و لخت دیوار کلبه تکیه دادهبود. یک ژاکت پشمی و سفید خوشبافت بر بالاتنهاش داشت و پایین آن را با دو دست به میان رانهایش کشیدهبود و نگه داشتهبود. رانهایش و پاهایش لخت بودند. آن نگاه خندان و شیرینش، و آن لبان نیمهباز و بوسهخواه... و آن کنتراست لطافت پوست رانهایش روی چوب خشن و نتراشیدهی کف ایوان... کف دستانم و سر انگشتانم میسوخت در عطش لغزیدن بر آن رانها. هرگاه در تماشای او غرق میشدم، دستانم برای لغزیدن بر رانهایش بیاختیار پیش میرفت. اما... دریغا که این فقط کاغذ بود.
آن پوستر لوکسترین چیزی بود که در اتاقم وجود داشت. سه پتوی ناهمرنگ روی موزائیکهای کف اتاق گسترده بودم. زمانی جام شرابی روی یکی از آنها واژگون شدهبود و لکهی سرخ و بزرگ و تیره و بدرنگی بر جا گذاشتهبود. تختخواب و تشک و کمد کوچک کنار تخت امانتی خوابگاه دانشگاه بودند و هنگام تصفیهحساب پس از فارغالتحصیلی باید پسشان میدادم. ملافهها را اگر بر میداشتم و با خود به اردبیل میبردم، شاید یک بار در سال شسته میشدند. یک بار پدرم در این اتاق مهمانم بود و آنقدر سردش شد که رفت و یک چراغ خوراکپزی نفتی کوچک خرید و آورد. از آن پس یک کتری آب همواره روی این چراغ داشت میجوشید. و همین بود و مشتی کتاب و نوار کاست موسیقی و چند عکس دیگر روی دیوار این اتاق محقر.
با این وضع گاه میهمانانی نیز داشتم که شب هم میماندند و به ردیف روی پتوهای کف اتاق میخوابیدند. یکی از اینان جوانی بود، خلیل، از بستگانم، که در یک "مدرسهی عالی" پذیرفته شدهبود.
خلیل میدید که چیزهایی مینویسم و ترجمه میکنم. روزی با دستنویسی در چند برگ آمد و خواست که آن را بخوانم و برایش ویرایش کنم. ترجمهی داستان کوتاهی بود از نویسندهی امریکایی جک لندن با نام "افروختن آتش". من که همواره شیفتهی آثار جک لندن بودم، با اشتیاق آن را خواندم و جاهایی را حک و اصلاح کردم. اما خلیل ویرایشهای مرا نپسندید و اصرار داشت که جملههای خود او بهتر است. پس از بحث فراوان، کمکم آشکار شد که این ترجمهی منتشرشدهی کس دیگریست (بهگمانم "در تلاش آتش" ترجمهی احمد بهشتی، نشر سپهر، تهران 1352) که او رونویسی کرده و جاهایی را به سلیقهی خود تغییر داده، و میخواهد بهنام خود منتشرش کند! عجب! بهتزده و با دهانی باز نگاهش میکردم. هیچ نمیفهمیدم چگونه کسی میتواند دست به چنین سرقتی بزند! کمی پندش دادم، و به گمانم از انتشار آن منصرف شد. او نوارهای کاست موسیقی مرا که با زحمت زیاد فراهم کردهبودم، دهتا – دهتا امانت میگرفت و میبرد، و پس از چندی پسشان میآورد. میگفت که شخص معتبری آنها را برای استفاده در یک ایستگاه رادیویی لازم دارد.
او چندی بعد آمد و آه و زاری کرد که جایی و خانهای ندارد و هر شب در اتاق کسی از همدانشگاهیان میگذراند، و خانهای و اتاقی پیدا نمیکند. چند روز بعد آمد و همین داستان را با سوز و گداز بیشتر باز گفت؛ و باز چند روز دیرتر... و سرانجام گفت که دیگر از سرگردانی به جان آمده، و به فکر آن است که ادامهی تحصیل را رها کند و به شهر زادبومی برگردد، و آخرین امیدش به من است که اجازه دهم چند روزی، دو سه هفتهای، اینجا، در این اتاق، زندگی کند تا شاید بتواند اتاقی برای خود پیدا کند. چه کنم؟ چه بگویم؟ پاسخ منفی من، اینگونه که او مطرح کرد، به این معنی بود که او ادامهی تحصیل را رها کند. میتوانستم چنین گناهی را به گردن بگیرم؟
رفتم و برای یکی از همخانهایها که اجارهی خانه به نام او بود وضعیت را توضیح دادم و پرسیدم که آیا میشود چند هفتهای یک مهمان هماتاقی داشتهباشم، و او موافقت کرد. فردا خلیل با یک چمدان و یک دست رختخواب آمد و گوشهای از اتاق را اشغال کرد. خلوت نیمچه تنهاییم بههم خورد. در تضاد با من ساکت، خلیل حرف میزد و حرف میزد. میپرسید و میپرسید. میخواست از تاریکترین گوشههای ذهنم که خود سری به آنها نمیزدم سر در آورد. کلافهام میکرد. با این سر و صدا با جعفر در آنسوی آراکسمه چه کنم؟ دیگر فرصتی نبود تا در خیال سر انگشتانم را بر لطافت آن رانهای توی تقویم دیواری بلغزانم.
دوسه هفته، شد دو ماه، و بعد خلیل خرد خرد گفت که هممدرسهای تیرهروزی دارد، مسعود، که او هم جا و مکانی ندارد، شبها در خیابان میخوابد، دارد از پا میافتد، برادرش دارد خانهای دستوپا میکند و مسعود لازم است تنها چند روزی را سر کند تا به سامانی برسد و درسش را ادامه دهد. آیا میشود که او هم بیاید اینجا و چند شبی بماند؟
امان از دوراهیها و سهراهیها و چندراهیهایی بر اخلاق، وجدان، انساندوستی، وظیفه، و چه میدانم چه زهرمارهای دیگری... آیا من میتوانستم راضی باشم از این که دانشجویی شبها در خیابان بخوابد؟ نه، نمیتوانستم!
مسعود هم آمد و شدیم سه نفر در این اتاق تنگ با همسایهای حساس در آنسوی آراکسمه. و چند روز شد چند هفته و چند ماه. درست یادم نیست، شاید ده ماهی آنجا بودند، و من دندان روی جگر گذاشتم. خیلی وقتها خود از خانه فراری بودم و در جاهای دیگری سر میکردم.
سه چهار سال بعد، انقلاب شد. خلیل نمیدانم چگونه پیدایم کرد و مرا با خود به خانهای در خیابان نصرت برد که در دو طبقهی آن عدهی بیشماری در چندین اتاق زندگی میکردند و او نیز همانجا میخوابید. هفتتیر بسیار کوچکی که در کف دست جا میگرفت در روزهای انقلاب از جایی پیدا کردهبود، قطعات آن را از هم باز کردهبودند و نتوانستهبودند دوباره سوارش کنند. از من خواست که درستش کنم. در جا سوارش کردم و پسش دادم، و رفتم. چندی بعد شنیدم که در کردستان به گروههای مسلح پیوستهاست.
ده سال پس از آن، در استکهلم، در یک میهمانی با همسایههای ایرانی، چند خواهر در میان میهمانان بودند. یکی از خواهران شوهر امریکایی داشت. در میان گفتوگوهای میهمانی از چند و چون و ایل و تبار منی که ساکت نشستهبودم پرسیدند، و ناگهان خواهران پچپچی با هم کردند و گویی آب یخ بر سر میهمانان و میهمانی پاشیده شد: آری، خواهری که شوهر امریکایی دارد چندی همسر خلیل بوده و چنان بلایی بر سرش آمده که هر کسی از زاد و رود خلیل را گیر بیاورد، او و خواهرانش میخواهند تکهپارهاش کنند! اما در مورد من به خیر گذشت! دیدند که موجود بیآزاری هستم و از تکهپاره کردنم گذشتند.
***
اکنون نزدیک چهل سال از آن چند ماه همخانگی من با خلیل گذشتهاست. در یک میهمانی در پارکی زیبا و سرسبز نشستهایم. خلیل هم هست. چندین سال دور از سوئد بوده، در کشورهای امریکای جنوبی چرخیده و زندگی کرده. همین تازگی در میان انقلابیان بولیوی بوده. برای حل برخی گرفتاریهای بانکی به سوئد بازگشته، اما "رفقا" گفتهاند که همینجا به وجود و کمک او نیاز دارند، و بهناگزیر باید مدتی همینجا بماند. منظور از "رفقا" یکی از شاخههای بیشمار منشعب از "حزب کمونیست کارگری"ست. در فرصتی که کسی پیرامونمان نیست، او رو میکند به من و میگوید:
- خیلی وقت است که میخواهم چیزی را به تو بگویم، اما فرصتی پیش نیامده. واقعیت این است که تو تأثیر بزرگ و تعیینکنندهای در زندگی من داشتهای، منتها تأثیر منفی!
دلم فرو میریزد. چه تأثیر منفی تعیینکنندهای در زندگی او گذاشتهام؟ میگوید:
- البته اول این را بگویم که کمک بزرگی کردی که وقتی دیدی در خانههای بستگان و آشنایان راحت نیستم، پیشنهاد کردی که با تو همخانه شوم! و تازه، خواستی که دوستم مسعود هم بیاید و چند روزی آنجا بماند!
شگفتا! من "پیشنهاد" کردم؟ من "خواستم"؟ فقط "چند روز"؟ یا آن دو زاری و التماس کردند و ماهها ماندند؟ ادامه میدهد:
- اما با یک چیز مسیر زندگی مرا بهکلی تغییر دادی. من یکی از ده نفری بودم که از میان صدها نفر در انواع آزمونهای تئوری و عملی آموزشگاه خلبانی هواپیمایی ملی ایران پذیرفته شدهبودم، با نمرهها و نتیجههای درخشان. از من دو بار تست شنوایی گرفتند، زیرا بار نخست باورشان نشد که شنوایی من این قدر عالیست. آمدم و با تو مشورت کردم. تو کلی نصیحتم کردی و گفتی که خلبانی کار دشواریست، خطر مرگ دارد، با این کار در واقع به خدمت "دستگاه حاکمیت" در میآیم، در حالی که در این سو "جنبش" به وجود امثال من نیاز دارد. بعد مرا برداشتی و با خود بردی، یک بطری عرق خریدی، و رفتیم به خانهی یک مترجم معروف، و از او خواستی که مرا نصیحت کند و از خر شیطان پایین بیاورد. او گفت که کارگر چاپخانه است، نوکر خودش است و سرور خودش، هر وقت خواست میرود و میآید، و تازه کتاب هم ترجمه و منتشر میکند. از همانجا تصمیم من عوض شد و با تحریک تو و او به بخت بزرگم پشت پا زدم، به آموزشگاه خلبانی نرفتم، و همانطور که میبینی امروز آس و پاس و آوارهام!
از شدت شگفتزدگی بهکلی لال میشوم. چه دارد میگوید؟ چنین چیزی را هیچ به یاد نمیآورم. آری، آن مترجم را میشناسم و بارها با خلیل با او دیدار داشتهایم. اما داستان انصراف او از تحصیل در آموزشگاه خلبانی؟ هیچ به یاد نمیآورم. آیا این داستان نیز مانند آن ترجمهی داستان جک لندن جعلیست؟ آیا این یاد را نیز مانند داستان سکونتش در خانهی من دستکاری کردهاست؟ آیا درست است که همسر سابقش را عذاب میداده و اکنون دارد مرا عذاب میدهد؟ یا آن که راست میگوید، اما همهی اینها از حافظهی من پاک شده؟ اما چنین استدلالی به کلی با ذهنیت و رفتار من بیگانه است. آن جملهبندی و کلمهی "جنبش" هیچ در منطق و واژگان من وجود ندارد. ممکن نیست من چنین چیزی گفتهباشم. در آن هنگام من با "جنبشی" نبودم؛ "جنبشی" نمیشناختم.
با این حال فرض کنیم که من و آن مترجم چیزهایی گفتیم. اما مگر تصمیم نهایی و مسئولیت آن پای خود تصمیمگیرنده نیست؟ مگر این خود من و خود تو نیستیم که بر سر دوراهیها و سهراهیها، هر چند با مشورت دیگران، راهی را با ارادهی خود انتخاب میکنیم و ادامه میدهیم؟ چگونه میتوان خود را در چاهی پرتاب کرد و سپس گفت که چون تو گفتی، من هم پریدم؟ و اگر خلبان هم شدهبود، چه میدانیم که اکنون کجا بود و چه میکرد؟
نمیگویم. هیچ نمیگویم. پیرامونمان شلوغ میشود و دیگر نمیشود حرف زد. عیبی ندارد. طفلک دنبال علت بیسامانی زندگانیش گشته و مقصر اصلی را در دیگری، در من یافته. جدا میشویم و از آنپس دیگر ندیدهامش. نمیدانم که آیا به بولیوی بازگشت تا به "جنبش" خدمت کند، یا در سوئد دارد به "رفقا" کمک میکند. اگر راست میگوید، "جنبش" و "رفقا" باید از من سپاسگزار باشند که سربازی کاری و وفادار برایشان هدیه دادهام!
04 September 2016
از جهان خاکستری - 111
درد... تا کی درد کشیدن از زخمهایی که این بختک بر تن و جانم میزند؟ تا کی نشستن در این تاریکی؟ آخر اینجا کجاست؟ اینجا چه میکنم؟
آن یکی شاخم را هم این بختک خیلی وقت پیش کندهاست. بیشاخ شدهام. بختک حالا گوشهایم را میگیرد و سرم را به صخرهها میکوبد. گوش چپم از این کار او به وزوز افتادهاست. پیوسته، شب و روز، صدای مچالهشدن کاغذ آلومینیومی یا صدای جوشکاری توی گوش چپم میشنوم.
هه...، گفتم "شب و روز"! اینجا که روزی در کار نیست. همیشه شب است. تاریکی پیوسته. بهجز آن خط باریک و درخشان در دوردست افق که دیر به دیر پیدایش میشود؛ سفید، آبی روشن، و کبود. زیر آن زمین است، یا چیست که در سیاهی غرق شده، و بالای آن ابرهای سیاه، سیاه ِ سیاه، سراسر آسمان را پوشاندهاند.
هر بار پس از کتک خوردن از بختک به گوشهای میخزم. بهگمانم غار کوچکیست. تاریکی نمیگذارد چیزی بیش از این از پیرامونم دریابم. در سیاهی آن گوشه، تنهاتر از همیشه و دردمندتر از همیشه، نشسته، یا خوابیده به پهلو، زخمهایی را که به دهانم میرسند میلیسم، و میلیسم. لیسیدن زخمها بهترین درمان و تسکینیست که میشناسم.
راستی، کاغذ آلومینیومی و جوشکاری از کدام جهان و کدام زندگانی توی ذهنم مانده؟ لیسیدن زخم هم که گفتم، از آن جهان است. حیوانهایی را دیده بودم که زخمشان را میلیسیدند. از جمله گربه. در آن جهان، ما همیشه در خانهمان گربه داشتیم. میآمدند، یا میآوردیمشان برای مبارزه با موشها، چند سالی میماندند، بعد غیبشان میزد، و بعد یکی دیگر داشتیم. آنها را دیدهبودم که بعد از جنگودعواهای در کوچهها و بامها، به گوشهای میخزیدند و در تنهایی زخمهایشان را میلیسیدند. اما رفتار دیگرگونهی یکی از آن گربهها آنچنان زنده در خاطرم مانده که گویی هماکنون در برابر چشمانم جریان دارد.
سیزده چهارده سالم بود. روزی در زیرزمین خانهمان، که "رصدخانه"ام بود نشستهبودم و داشتم با تکههای رادیوهای خراب بازی میکردم که صداهای ظریفی از تاریکترین گوشههای انباری مرا بهسوی خود کشاند. آهسته رفتم و نگاه کردم. در آن تاریکی توانستم هیکل گربهمان را تشخیص دهم که روی سکوی کوتاهی به پهلو خوابیدهبود و سه موجود بسیار کوچک دیگر از پشت او بهسوی سینهاش میخزیدند. عجب! چند وقتی بود که شکم گربهمان بزرگ شده بود. پس اکنون زاییدهبود! دوان به بیرون زیر زمین و بهسوی اتاق نشیمنمان رفتم و فریادزنان اعلام کردم که گربهمان زاییدهاست. مادر به سرعت چیزی درست کرد که به ترکی به آن "قویماق" میگفتیم و خوراک ویژهی زائوها بود. آن را در یک نعلبکی ترکخورده ریخت و داد که ببرم برای گربه. مادرم زیر زمین تاریک و نمور خانهمان را دوست نداشت و هرگز ندیدم که قدم به آنجا بگذارد. میگفت که از مار میترسد.
با چراغ قوه به سراغ گربه رفتم. همچنان بیحال به پهلو افتادهبود. سه نوزادش لرزان و سر در گم و کورمال با پوزهشان دنبال پستانهای مادر میگشتند. مادر سر بر خاک نهادهبود و اعتنایی به آنها نمیکرد. قویماق را نزدیک دهان گربه گذاشتم. سرش را آرام بلند کرد، بو کشید، و به محتوای نعلبکی زبان زد، اما با آنکه مادرم در آن شکر نریختهبود، از آن نخورد. چرا نمیخورد؟ و آن چه بود که از نشیمنگاهش بیرون زدهبود، چیزی به رنگ صورتی تیره و به بزرگی یک مشت که خاک کف انباری به آن چسبیدهبود؟ سر در نمیآوردم. رفتم و از مادر پرسیدم. گفت:
- تخمدانش بیرون آمده. حتماً میمیرد...
دلم به درد آمد. بیاختیار پرسیدم: - میمیرد؟ آخر چرا؟
- دست ما نیست...
اندیشناک بهسوی زیر زمین رفتم: «میمیرد؟ چرا تخمدانش بیرون آمده؟ چرا نمیتوان کاری کرد؟ چرا خود او تخمدانش را نمیلیسد و کاری نمیکند؟...» گربه با بیحالی سرش را بلند کرد و نالهی خفیفی از گلویش بیرون آمد. یکی از نوزادانش ناپدید شدهبود. کجا رفتهبود؟ هر چه گوشه و کنار تاریک انباری را با چراغ قوه گشتم، اثری از آن نیافتم.
شامگاه که پدر به خانه آمد، با اصرار و کشانکشان او را به زیر زمین بردم و گربه را نشانش دادم. پدر نیمنگاهی کرد و گفت:
- کاریش نداشتهباش. بگذار بمیرد.
- ولی، آخر...
- هیچ کاریش نمیشود کرد.
- شاید نمیرد؟
- میمیرد!
دو بچهگربهی دیگر هم ناپدید شدهبودند. پدر گفت که خود گربه فهمیده که نمیتواند به آنها برسد، و آنها را خوردهاست. عجب! مگر موجودی میتواند زادههای خود را، پارههای تن خود را بخورد؟ همهی اینها برای عقل کودکانهام تازگی داشت.
در آن سالهای دور و آن گوشهی دورافتادهی جهان از مطب دامپزشکی و کلینیک گربه خبری نبود. کوچهها پر از گربهها و سگهای ولگرد بود. این موجودات را کسی ارج نمینهاد. گربهی بیچاره لابد درد میکشید. درد کشیدن از چیزهاییست که در تنهایی مطلق صورت میگیرد. درد تو را هیچ کس دیگری نمیتواند احساس کند. برای همین است که گروهی از موجودات به گوشهای میخزند و زخمهایشان را در تنهایی میلیسند.
دهان و زبان من به همهی زخمهایم نمیرسد. تنم پر است از آثار بریدگیها و زخمها. اینجا و آنجای تنم از درد تیر میکشد. استخوانهایم درد میکند. استخوانها را دیگر نمیتوان لیسید. نمیدانم چرا آهنگی از جهانی دیگر در سرم جریان دارد. تکهایست از کانتات "آلکساندر نفسکی" Alexander Nevsky اثر سرگئی پراکوفییف Sergei Prokofiev. در آن جهان پراکوفییف برایم بزرگترین نابغهی ترکیب سازها و صداها بود. در این اثرش دشمنان در سال 1242 میلادی گروه بزرگی از سربازان روس را کشتهاند، و اکنون زنی با صدای بم و مادرانه در دشت پوشیده از کشتگان و زخمیها میرود و در سوگ "عقابان تیزچنگال و زیبای" میهن که به خاک افتادهاند مویه میکند: «زیبایی زمینی به پایان میرسد».
این جایی که من هستم نیز زیباییهای زمینی به پایان رسیدهاند. چیزی از آنها نمانده جز همان خط باریک و درخشان افق که دیر به دیر پیدایش میشود. آه که چهقدر دلم میخواهد آن صدای مادرانه و نوازشگر را اکنون و اینجا زنده میشنیدم. آه مادرم، چرا مرا زاییدی تا اکنون در این تاریکی و تنهایی خونین و مالین درد بکشم؟ چرا؟ اگر به انتخاب خودم بود، به دنیا نمیآمدم. و حیف که انسانها نوزادان خود را نمیخورند...
برای گربه ماست بردم و آب بردم. اما به هیچ کدام لب نزد. تکهای گونی زیرش پهن کردم و تکهای دیگر رویش کشیدم. او گونی رویش را با حرکتهایی آرام و رعشهآلود پس زد. هر بار که به او سر میزدم، همچنان خوابیده به پهلو یک سوی دهانش را و سبیلش را تکان میداد و از لای دندانهایش نالهای خفیف میکرد. دلم برایش میسوخت، اما گفته بودند که بگذارم بمیرد. رنگ تخمدان بیرون زدهاش تیرهتر و تیرهتر میشد، و نالههایش خفیفتر.
من اینجا دهانم اغلب پر از چیزی شبیه به قیر است و نمیتوانم ناله کنم. اما پیش میآید که قیر به شکل شگفتانگیزی ناپدید شده، و آنگاه از درد نعره میکشم. اما چه شد و چگونه از چنین جهانی سر در آوردم؟ چرا شاخ در آوردم؟ چرا به این عذاب محکوم شدهام که بختکی نامرئی پیوسته زخمهایی بر پیکرم بزند؟ باید سر به شورش بردارم. باید راهی برای فرار از این تاریکی و تنهایی پیدا کنم. من که زمانی در جهانی دیگر استاد فرار از زیر سیمهای خاردار بودم، باید سیمهای خاردار این جهان را پیدا کنم و از زیر آنها بگریزم. اما... از این شکاف عمیق و بیانتهایی که میان من و آن خط درخشان افق هست، چگونه بگذرم؟
گاه پیش میآمد که یکی دو روز از یاد گربه غافل میشدم، و هر بار با این فرض بالای سرش میرفتم که لابد مردهاست. اما گربه با چشمان بسته حضور مرا در مییافت، و لب بالایی یک سوی دهانش را و سبیلش را تکانی میداد. اما دیگر نالهای نمیکرد. در شگفت بودم از این که بی آب و خوراک چه جانسخت است. سالهایی دیرتر، در جهانهایی دیگر، دیدم که حیوانهای آسیبدیده را به شکلی اغلب بیدرد میکشند تا از عذاب درد کشیدن طولانی برهانندشان. اما من راهی و وسیلهای نداشتم تا گربهی بیچاره را از عذاب انتظار مرگ برهانم. و حیف که اینجا هم کسی نیست که تیر خلاص را به من بزند.
درست به یاد ندارم، اما بهگمانم نزدیک یک ماه طول کشید تا گربه بمیرد. روزی، هنگامی که نور چراغ قوه را رویش انداختم چشمانش نیمهباز بود، لبانش کنار رفتهبود و ردیف دندانهایش بیرون زدهبود. تنش چون چوبی خشک شده بود، و تخمدانش سیاه ِ سیاه شده بود.
رفتم و در باغچهی حیاطمان گوری کندم و گربه را با گونی زیرش برداشتم و بردم و در گور نهادم. وزنش چه سبک شدهبود. چشمانش هنوز نیمهباز بود و دندانهایش هنوز بیرون بود. خاک رویش ریختم. سالها دیرتر در جهانهای دیگری دیدم که مردم روی گور عزیزانشان گل میگذارند. اما در آن زمان و در آن جهان چنین چیزی ندیدهبودم. عمویم چند بار مرا سر خاک پدربزرگم بردهبود. آنجا دیدهبودم که مردان کنار سنگ گور آشنایشان چمباتمه میزنند، دستشان را روی سنگ تکیه میدهند، و زیر لب چیزهایی میگویند. سپس تکهای سنگ کوچک بر میدارند، با آن ضربههایی کوچک به سنگ گور میزنند، ضربدری روی آن میکشند، و باز چیزی به زبانی بیگانه میخوانند، و به راه خود میروند. گور گربهی من سنگ نداشت. پس انگشت روی تل خاک گور او نهادم، و زیر لب ادای خواندن وردهایی نامفهوم را در آوردم.
آه از این درد... بختک در آخرین حمله با چنگالش سمت چپ شکمم را دریده. رودهام بیرون زده. دهانم به آنجا نمیرسد تا بلیسمش. چهکارش کنم؟ دندانهایم را بر هم فشردهام و با نالهای در گلو روده را به درون شکم فشردهام، لبههای زخم را بر هم آوردهام و همچنان در چنگ میفشارمش تا شاید جوش بخورد. آیا جوش میخورد؟ درد را چه کنم؟ به گمانم تب دارم.
به سوی جایی که به گمانم دهانهی غار است میخزم تا ببینم آیا خط درخشان افق دیده میشود، یا نه. باید سیمهای خاردار این جهان را پیدا کنم. باید پیدایشان کنم...
***
سوگواره بر "دشت کشتگان" را از کانتات الکساندر نفسکی اثر پراکوفییف اینجا بشنوید، با زیرنویس انگلیسی، یا با اجرایی دراماتیکتر اینجا، آن نیز با زیرنویس انگلیسی.
و صحنهی معروف "نبرد روی یخ" از فیلم الکساندر نفسکی، یکی از شاهکارهای سرگئی آیزنشتاین در تصویر بندی (میزانسن و کمپوزیسیون) را، با موسیقی پراکوفییف، اینجا ببینید. فیلم کامل هم در همان حوالی در دسترس است.
آن یکی شاخم را هم این بختک خیلی وقت پیش کندهاست. بیشاخ شدهام. بختک حالا گوشهایم را میگیرد و سرم را به صخرهها میکوبد. گوش چپم از این کار او به وزوز افتادهاست. پیوسته، شب و روز، صدای مچالهشدن کاغذ آلومینیومی یا صدای جوشکاری توی گوش چپم میشنوم.
هه...، گفتم "شب و روز"! اینجا که روزی در کار نیست. همیشه شب است. تاریکی پیوسته. بهجز آن خط باریک و درخشان در دوردست افق که دیر به دیر پیدایش میشود؛ سفید، آبی روشن، و کبود. زیر آن زمین است، یا چیست که در سیاهی غرق شده، و بالای آن ابرهای سیاه، سیاه ِ سیاه، سراسر آسمان را پوشاندهاند.
هر بار پس از کتک خوردن از بختک به گوشهای میخزم. بهگمانم غار کوچکیست. تاریکی نمیگذارد چیزی بیش از این از پیرامونم دریابم. در سیاهی آن گوشه، تنهاتر از همیشه و دردمندتر از همیشه، نشسته، یا خوابیده به پهلو، زخمهایی را که به دهانم میرسند میلیسم، و میلیسم. لیسیدن زخمها بهترین درمان و تسکینیست که میشناسم.
راستی، کاغذ آلومینیومی و جوشکاری از کدام جهان و کدام زندگانی توی ذهنم مانده؟ لیسیدن زخم هم که گفتم، از آن جهان است. حیوانهایی را دیده بودم که زخمشان را میلیسیدند. از جمله گربه. در آن جهان، ما همیشه در خانهمان گربه داشتیم. میآمدند، یا میآوردیمشان برای مبارزه با موشها، چند سالی میماندند، بعد غیبشان میزد، و بعد یکی دیگر داشتیم. آنها را دیدهبودم که بعد از جنگودعواهای در کوچهها و بامها، به گوشهای میخزیدند و در تنهایی زخمهایشان را میلیسیدند. اما رفتار دیگرگونهی یکی از آن گربهها آنچنان زنده در خاطرم مانده که گویی هماکنون در برابر چشمانم جریان دارد.
سیزده چهارده سالم بود. روزی در زیرزمین خانهمان، که "رصدخانه"ام بود نشستهبودم و داشتم با تکههای رادیوهای خراب بازی میکردم که صداهای ظریفی از تاریکترین گوشههای انباری مرا بهسوی خود کشاند. آهسته رفتم و نگاه کردم. در آن تاریکی توانستم هیکل گربهمان را تشخیص دهم که روی سکوی کوتاهی به پهلو خوابیدهبود و سه موجود بسیار کوچک دیگر از پشت او بهسوی سینهاش میخزیدند. عجب! چند وقتی بود که شکم گربهمان بزرگ شده بود. پس اکنون زاییدهبود! دوان به بیرون زیر زمین و بهسوی اتاق نشیمنمان رفتم و فریادزنان اعلام کردم که گربهمان زاییدهاست. مادر به سرعت چیزی درست کرد که به ترکی به آن "قویماق" میگفتیم و خوراک ویژهی زائوها بود. آن را در یک نعلبکی ترکخورده ریخت و داد که ببرم برای گربه. مادرم زیر زمین تاریک و نمور خانهمان را دوست نداشت و هرگز ندیدم که قدم به آنجا بگذارد. میگفت که از مار میترسد.
با چراغ قوه به سراغ گربه رفتم. همچنان بیحال به پهلو افتادهبود. سه نوزادش لرزان و سر در گم و کورمال با پوزهشان دنبال پستانهای مادر میگشتند. مادر سر بر خاک نهادهبود و اعتنایی به آنها نمیکرد. قویماق را نزدیک دهان گربه گذاشتم. سرش را آرام بلند کرد، بو کشید، و به محتوای نعلبکی زبان زد، اما با آنکه مادرم در آن شکر نریختهبود، از آن نخورد. چرا نمیخورد؟ و آن چه بود که از نشیمنگاهش بیرون زدهبود، چیزی به رنگ صورتی تیره و به بزرگی یک مشت که خاک کف انباری به آن چسبیدهبود؟ سر در نمیآوردم. رفتم و از مادر پرسیدم. گفت:
- تخمدانش بیرون آمده. حتماً میمیرد...
دلم به درد آمد. بیاختیار پرسیدم: - میمیرد؟ آخر چرا؟
- دست ما نیست...
اندیشناک بهسوی زیر زمین رفتم: «میمیرد؟ چرا تخمدانش بیرون آمده؟ چرا نمیتوان کاری کرد؟ چرا خود او تخمدانش را نمیلیسد و کاری نمیکند؟...» گربه با بیحالی سرش را بلند کرد و نالهی خفیفی از گلویش بیرون آمد. یکی از نوزادانش ناپدید شدهبود. کجا رفتهبود؟ هر چه گوشه و کنار تاریک انباری را با چراغ قوه گشتم، اثری از آن نیافتم.
شامگاه که پدر به خانه آمد، با اصرار و کشانکشان او را به زیر زمین بردم و گربه را نشانش دادم. پدر نیمنگاهی کرد و گفت:
- کاریش نداشتهباش. بگذار بمیرد.
- ولی، آخر...
- هیچ کاریش نمیشود کرد.
- شاید نمیرد؟
- میمیرد!
دو بچهگربهی دیگر هم ناپدید شدهبودند. پدر گفت که خود گربه فهمیده که نمیتواند به آنها برسد، و آنها را خوردهاست. عجب! مگر موجودی میتواند زادههای خود را، پارههای تن خود را بخورد؟ همهی اینها برای عقل کودکانهام تازگی داشت.
در آن سالهای دور و آن گوشهی دورافتادهی جهان از مطب دامپزشکی و کلینیک گربه خبری نبود. کوچهها پر از گربهها و سگهای ولگرد بود. این موجودات را کسی ارج نمینهاد. گربهی بیچاره لابد درد میکشید. درد کشیدن از چیزهاییست که در تنهایی مطلق صورت میگیرد. درد تو را هیچ کس دیگری نمیتواند احساس کند. برای همین است که گروهی از موجودات به گوشهای میخزند و زخمهایشان را در تنهایی میلیسند.
دهان و زبان من به همهی زخمهایم نمیرسد. تنم پر است از آثار بریدگیها و زخمها. اینجا و آنجای تنم از درد تیر میکشد. استخوانهایم درد میکند. استخوانها را دیگر نمیتوان لیسید. نمیدانم چرا آهنگی از جهانی دیگر در سرم جریان دارد. تکهایست از کانتات "آلکساندر نفسکی" Alexander Nevsky اثر سرگئی پراکوفییف Sergei Prokofiev. در آن جهان پراکوفییف برایم بزرگترین نابغهی ترکیب سازها و صداها بود. در این اثرش دشمنان در سال 1242 میلادی گروه بزرگی از سربازان روس را کشتهاند، و اکنون زنی با صدای بم و مادرانه در دشت پوشیده از کشتگان و زخمیها میرود و در سوگ "عقابان تیزچنگال و زیبای" میهن که به خاک افتادهاند مویه میکند: «زیبایی زمینی به پایان میرسد».
این جایی که من هستم نیز زیباییهای زمینی به پایان رسیدهاند. چیزی از آنها نمانده جز همان خط باریک و درخشان افق که دیر به دیر پیدایش میشود. آه که چهقدر دلم میخواهد آن صدای مادرانه و نوازشگر را اکنون و اینجا زنده میشنیدم. آه مادرم، چرا مرا زاییدی تا اکنون در این تاریکی و تنهایی خونین و مالین درد بکشم؟ چرا؟ اگر به انتخاب خودم بود، به دنیا نمیآمدم. و حیف که انسانها نوزادان خود را نمیخورند...
برای گربه ماست بردم و آب بردم. اما به هیچ کدام لب نزد. تکهای گونی زیرش پهن کردم و تکهای دیگر رویش کشیدم. او گونی رویش را با حرکتهایی آرام و رعشهآلود پس زد. هر بار که به او سر میزدم، همچنان خوابیده به پهلو یک سوی دهانش را و سبیلش را تکان میداد و از لای دندانهایش نالهای خفیف میکرد. دلم برایش میسوخت، اما گفته بودند که بگذارم بمیرد. رنگ تخمدان بیرون زدهاش تیرهتر و تیرهتر میشد، و نالههایش خفیفتر.
من اینجا دهانم اغلب پر از چیزی شبیه به قیر است و نمیتوانم ناله کنم. اما پیش میآید که قیر به شکل شگفتانگیزی ناپدید شده، و آنگاه از درد نعره میکشم. اما چه شد و چگونه از چنین جهانی سر در آوردم؟ چرا شاخ در آوردم؟ چرا به این عذاب محکوم شدهام که بختکی نامرئی پیوسته زخمهایی بر پیکرم بزند؟ باید سر به شورش بردارم. باید راهی برای فرار از این تاریکی و تنهایی پیدا کنم. من که زمانی در جهانی دیگر استاد فرار از زیر سیمهای خاردار بودم، باید سیمهای خاردار این جهان را پیدا کنم و از زیر آنها بگریزم. اما... از این شکاف عمیق و بیانتهایی که میان من و آن خط درخشان افق هست، چگونه بگذرم؟
گاه پیش میآمد که یکی دو روز از یاد گربه غافل میشدم، و هر بار با این فرض بالای سرش میرفتم که لابد مردهاست. اما گربه با چشمان بسته حضور مرا در مییافت، و لب بالایی یک سوی دهانش را و سبیلش را تکانی میداد. اما دیگر نالهای نمیکرد. در شگفت بودم از این که بی آب و خوراک چه جانسخت است. سالهایی دیرتر، در جهانهایی دیگر، دیدم که حیوانهای آسیبدیده را به شکلی اغلب بیدرد میکشند تا از عذاب درد کشیدن طولانی برهانندشان. اما من راهی و وسیلهای نداشتم تا گربهی بیچاره را از عذاب انتظار مرگ برهانم. و حیف که اینجا هم کسی نیست که تیر خلاص را به من بزند.
درست به یاد ندارم، اما بهگمانم نزدیک یک ماه طول کشید تا گربه بمیرد. روزی، هنگامی که نور چراغ قوه را رویش انداختم چشمانش نیمهباز بود، لبانش کنار رفتهبود و ردیف دندانهایش بیرون زدهبود. تنش چون چوبی خشک شده بود، و تخمدانش سیاه ِ سیاه شده بود.
رفتم و در باغچهی حیاطمان گوری کندم و گربه را با گونی زیرش برداشتم و بردم و در گور نهادم. وزنش چه سبک شدهبود. چشمانش هنوز نیمهباز بود و دندانهایش هنوز بیرون بود. خاک رویش ریختم. سالها دیرتر در جهانهای دیگری دیدم که مردم روی گور عزیزانشان گل میگذارند. اما در آن زمان و در آن جهان چنین چیزی ندیدهبودم. عمویم چند بار مرا سر خاک پدربزرگم بردهبود. آنجا دیدهبودم که مردان کنار سنگ گور آشنایشان چمباتمه میزنند، دستشان را روی سنگ تکیه میدهند، و زیر لب چیزهایی میگویند. سپس تکهای سنگ کوچک بر میدارند، با آن ضربههایی کوچک به سنگ گور میزنند، ضربدری روی آن میکشند، و باز چیزی به زبانی بیگانه میخوانند، و به راه خود میروند. گور گربهی من سنگ نداشت. پس انگشت روی تل خاک گور او نهادم، و زیر لب ادای خواندن وردهایی نامفهوم را در آوردم.
آه از این درد... بختک در آخرین حمله با چنگالش سمت چپ شکمم را دریده. رودهام بیرون زده. دهانم به آنجا نمیرسد تا بلیسمش. چهکارش کنم؟ دندانهایم را بر هم فشردهام و با نالهای در گلو روده را به درون شکم فشردهام، لبههای زخم را بر هم آوردهام و همچنان در چنگ میفشارمش تا شاید جوش بخورد. آیا جوش میخورد؟ درد را چه کنم؟ به گمانم تب دارم.
به سوی جایی که به گمانم دهانهی غار است میخزم تا ببینم آیا خط درخشان افق دیده میشود، یا نه. باید سیمهای خاردار این جهان را پیدا کنم. باید پیدایشان کنم...
***
سوگواره بر "دشت کشتگان" را از کانتات الکساندر نفسکی اثر پراکوفییف اینجا بشنوید، با زیرنویس انگلیسی، یا با اجرایی دراماتیکتر اینجا، آن نیز با زیرنویس انگلیسی.
و صحنهی معروف "نبرد روی یخ" از فیلم الکساندر نفسکی، یکی از شاهکارهای سرگئی آیزنشتاین در تصویر بندی (میزانسن و کمپوزیسیون) را، با موسیقی پراکوفییف، اینجا ببینید. فیلم کامل هم در همان حوالی در دسترس است.
02 August 2016
بدرود سرایندهی آوای قطبی
هفتهی گذشته در 27 ژوئیه اینویوهانی رائوتاوارا Einojuhani Rautavaara (1928-2016) یکی از بزرگترین آهنگسازان معاصر فنلاند و جهان، از جهان رفت.
من نزدیک 15 سال پیش با شنیدن "آوای قطبی" Cantus Arcticus از رادیوی سوئد با این آهنگساز آشنا شدم. این اثر بسیار جالبیست که او در سال 1972 سرود. نام فرعی اثر عبارت است از "کنسرتو برای پرندگان و ارکستر"! او صدای پرندگان را در کنار دریاچههای شمال فنلاند و نزدیکی مدار قطبی ضبط کرده و سپس این صداها را بر متن موسیقی گذاشته و فضای خیالانگیزی آفریدهاست.
او هشت سنفونی، 14 کنسرتو، آثار آوازی و مجلسی فراوان، و چندین اپرا سرودهاست. اپراهای او اغلب روی داستان زندگی افراد سرشناس نوشته شدهاند، از جمله اپرای وینسنت روی زندگی وانگوک، و اپرای راسپوتین، "طبیب" و پیشگوی معروف دربار واپسین تزار روسیه.
سنفونی هفتم او با نام "سروش روشنایی" Angle of Light که در سال 1994 سروده شد، معروفیت جهانی برای او به ارمغان آورد. او این سنفونی را بر پایهی رؤیاهای کودکیهایش ساختهاست.
"آوای قطبی" را میتوان در این نشانی شنید، و "سروش روشنایی" را نیز در این نشانی.
من نزدیک 15 سال پیش با شنیدن "آوای قطبی" Cantus Arcticus از رادیوی سوئد با این آهنگساز آشنا شدم. این اثر بسیار جالبیست که او در سال 1972 سرود. نام فرعی اثر عبارت است از "کنسرتو برای پرندگان و ارکستر"! او صدای پرندگان را در کنار دریاچههای شمال فنلاند و نزدیکی مدار قطبی ضبط کرده و سپس این صداها را بر متن موسیقی گذاشته و فضای خیالانگیزی آفریدهاست.
او هشت سنفونی، 14 کنسرتو، آثار آوازی و مجلسی فراوان، و چندین اپرا سرودهاست. اپراهای او اغلب روی داستان زندگی افراد سرشناس نوشته شدهاند، از جمله اپرای وینسنت روی زندگی وانگوک، و اپرای راسپوتین، "طبیب" و پیشگوی معروف دربار واپسین تزار روسیه.
سنفونی هفتم او با نام "سروش روشنایی" Angle of Light که در سال 1994 سروده شد، معروفیت جهانی برای او به ارمغان آورد. او این سنفونی را بر پایهی رؤیاهای کودکیهایش ساختهاست.
"آوای قطبی" را میتوان در این نشانی شنید، و "سروش روشنایی" را نیز در این نشانی.
27 July 2016
از جهان خاکستری - 110
تا کنون دستکم دو بار برایم اتفاق افتادهاست. بار نخست در شهر مینسک پایتخت بلاروس بود. در قعر فقر، هنگامی که پول نداشتم که یک بطری از ارزانترین وودکای شوروی آن زمان، وودکای روسکایا Russkaya را به قیمت نصف دستمزد یک روزم بخرم و کمی بنوشم تا شاید ساعتی سنگینی آن بار غم را که داشت از پا درم میآورد از یاد ببرم، دوستی را به مهمانی به خانهام دعوت کردهبودم، و خب، برای مهمان باید سنگ تمام گذاشت: پیه چند روز ریاضت را به تن مالیدهبودم، و رفته بودم و یک بطری وودکای استالیچنایا Stolichnaya را که یک درجه بهتر و به قیمت دو برابر روسکایا بود خریدهبودم.
غذا حاضر بود، و در انتظار ورود مهمان نشسته بودم روی صندلی آشپزخانه، بطری وودکا را به دست گرفتهبودم و مانند کودکی که اسباببازی تازهاش را تماشا میکند، با شوق و ذوق بطری را به اینسو و آنسو میچرخاندم و نوشتههای رویش را میخواندم. چه بطری زیبایی! چه محتوای خیالانگیزی!
ناگهان بطری از دستم رها شد و از بلندی کمتر از یک متر روی کفپوش پلاستیکی آشپزخانه افتاد. بطری شکست، و وودکا بر کف آشپزخانه پخش شد! آه چه بدبیاری بزرگی! حالا چه چیزی به مهمان بدهم؟ دلم تاپتاپ میزد. مهمان هر لحظه ممکن بود در بزند. نیمی از بطری شکسته طوری افتادهبود که وودکا توی آن ماندهبود. آن را کنار گذاشتم، و شتابزده خرده شیشهها را جمع کردم و کف آشپزخانه را پاک کردم. بوی وودکا در خانه پیچیدهبود. پنجرهها را باز کردم. آن نیمهی وودکای نجاتیافت را چند بار با چایصافکن و پارچهای نازک صاف کردم تا مبادا خرده شیشهای در آن بماند، و سپس آن را توی یک بطری خالی وودکای ارزانتر روسکایا ریختم. چارهای نبود. باید از مهمان عذرخواهی میکردم که تنها نیم بطری وودکا و تازه از نوع ارزان دارم! چه خوب که حتی همین قدر از وودکا را نجات دادهبودم...
بار دوم در استکهلم بود. با ورود به سوئد، با پسانداز شدید و طولانی توانستهبودم یک وسیلهی صوتی با رادیو و گراموفون و ضبطصوت کاست و سیدی بخرم. اما هنوز هیچ نوار یا صفحه یا سیدی از موسیقی دلخواهم نداشتم. در آن سالها کتابخانههای عمومی مجموعههایی از صفحههای 33 دور موسیقی کلاسیک داشتند که میشد امانت گرفت و به خانه آورد. کتابخانهی شهرداری "سولنا" یکی از بزرگترین مجموعهها را داشت. هر چند گاه چندتایی صفحه، بهویژه از آثار شوستاکوویچ، به امانت میگرفتم، به خانه میآوردم، و روی نوار کاست برای خودم ضبطشان میکردم.
تا هنگامی که در ایران بودم سنفونیهای پنجم و یازدهم شوستاکوویچ را دستکم یک بار در هفته گوش میدادم. اما پس از ترک ایران، اکنون بیش از پنج سال بود که اینها را نشنیدهبودم. یک بار سنفونی یازدهم او را در کتابخانهی سولنا یافتم؛ با همان اجرایی که در ایران داشتم: ارکستر فیلارمونیک مسکو به رهبری کیریل کاندراشین Kirill Kondrashin. صفحه را گرفتم و به خانه آمدم، آن را توی گراموفون گذاشتم و گوشی را روی گوشم گذاشتم. هنوز لحظاتی از آغاز موسیقی نگذشتهبود که پیکرم سر تا پا شروع کرد به لرزیدن. نشستهبودم و نمیتوانستم جلوی لرزیدنم را بگیرم. موسیقی به جاهای هیجانانگیزش که رسید، باران اشک نیز بر لرزیدنم افزوده شد! آری، چنین بود و هست تأثیر موسیقی دلخواهم بر من!
اما افراد بیدقتی بارها این صفحهها را به امانت گرفتهبودند، بی احتیاطی کردهبودند، انگشت روی آنها زده بودند و خط رویشان انداخته بودند. صدای صفحهها خوب نبود. خشخش و تقتق فراوان داشتند، یا اینطور که دوستان همکار در "اتاق موسیقی" دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) در مورد صفحههای خطدار به شوخی میگفتند، این صفحهها "فندقشکن" داشتند! "فندقشکن" نام یک بالت است اثر پیوتر چایکوفسکی. باید خودم صفحه میخریدم، صفحهی نو و بیخط!
با شروع به کار رسمی، و با نخستین حقوقم به یک صفحهفروشی رفتم و صفحهی سنفونی سیزدهم شوستاکوویچ را که در کتابخانهها پیدا نمیشد خریدم، با اجرای همان کاندراشین. در خانه این نخستین صفحهی نویی را که خودم در خارج خریدهبودم، با شوقی کودکانه توی دستم میچرخاندم، جلدش را تماشا میکردم، پشت و رویش را میخواندم، و کیف میکردم. صفحه را از جلدش بیرون کشیدم: چه تمیز بود! صاف و بی هیچ خطی. مانند آیینه میدرخشید. انگشت شست را بر لبهی آن گذاشتهبودم و انگشت وسطی را روی کاغذ وسط صفحه. نباید به سطح آن انگشت بخورد. اما همینطور که غرق در لذت بردن از درخشش و تمیزی صفحه بودم، ناگهان دستم لرزید، صفحه رها شد، به لبهی میزی خورد، و روی کف اتاق افتاد... آخخخ... زود برش داشتم: یک شیار عمیق بر تمام عرض یک سوی آن افتادهبود!
***
اکنون، خسته از سالها داشتن ماشینهای کهنه و "خطخطی" دست دوم و سوم، و حتی هفتم، برای نخستین بار در زندگانی دارم یک ماشین نو میخرم. فقط امیدوارم که هنگام تماشای برق و جلا و تمیزی آن، خودم چشمزخمش نزنم، یا حین ور رفتن با دم و دستگاه داخل آن در حال رانندگی، به اینور و آنور نزنمش!
غذا حاضر بود، و در انتظار ورود مهمان نشسته بودم روی صندلی آشپزخانه، بطری وودکا را به دست گرفتهبودم و مانند کودکی که اسباببازی تازهاش را تماشا میکند، با شوق و ذوق بطری را به اینسو و آنسو میچرخاندم و نوشتههای رویش را میخواندم. چه بطری زیبایی! چه محتوای خیالانگیزی!
ناگهان بطری از دستم رها شد و از بلندی کمتر از یک متر روی کفپوش پلاستیکی آشپزخانه افتاد. بطری شکست، و وودکا بر کف آشپزخانه پخش شد! آه چه بدبیاری بزرگی! حالا چه چیزی به مهمان بدهم؟ دلم تاپتاپ میزد. مهمان هر لحظه ممکن بود در بزند. نیمی از بطری شکسته طوری افتادهبود که وودکا توی آن ماندهبود. آن را کنار گذاشتم، و شتابزده خرده شیشهها را جمع کردم و کف آشپزخانه را پاک کردم. بوی وودکا در خانه پیچیدهبود. پنجرهها را باز کردم. آن نیمهی وودکای نجاتیافت را چند بار با چایصافکن و پارچهای نازک صاف کردم تا مبادا خرده شیشهای در آن بماند، و سپس آن را توی یک بطری خالی وودکای ارزانتر روسکایا ریختم. چارهای نبود. باید از مهمان عذرخواهی میکردم که تنها نیم بطری وودکا و تازه از نوع ارزان دارم! چه خوب که حتی همین قدر از وودکا را نجات دادهبودم...
بار دوم در استکهلم بود. با ورود به سوئد، با پسانداز شدید و طولانی توانستهبودم یک وسیلهی صوتی با رادیو و گراموفون و ضبطصوت کاست و سیدی بخرم. اما هنوز هیچ نوار یا صفحه یا سیدی از موسیقی دلخواهم نداشتم. در آن سالها کتابخانههای عمومی مجموعههایی از صفحههای 33 دور موسیقی کلاسیک داشتند که میشد امانت گرفت و به خانه آورد. کتابخانهی شهرداری "سولنا" یکی از بزرگترین مجموعهها را داشت. هر چند گاه چندتایی صفحه، بهویژه از آثار شوستاکوویچ، به امانت میگرفتم، به خانه میآوردم، و روی نوار کاست برای خودم ضبطشان میکردم.
تا هنگامی که در ایران بودم سنفونیهای پنجم و یازدهم شوستاکوویچ را دستکم یک بار در هفته گوش میدادم. اما پس از ترک ایران، اکنون بیش از پنج سال بود که اینها را نشنیدهبودم. یک بار سنفونی یازدهم او را در کتابخانهی سولنا یافتم؛ با همان اجرایی که در ایران داشتم: ارکستر فیلارمونیک مسکو به رهبری کیریل کاندراشین Kirill Kondrashin. صفحه را گرفتم و به خانه آمدم، آن را توی گراموفون گذاشتم و گوشی را روی گوشم گذاشتم. هنوز لحظاتی از آغاز موسیقی نگذشتهبود که پیکرم سر تا پا شروع کرد به لرزیدن. نشستهبودم و نمیتوانستم جلوی لرزیدنم را بگیرم. موسیقی به جاهای هیجانانگیزش که رسید، باران اشک نیز بر لرزیدنم افزوده شد! آری، چنین بود و هست تأثیر موسیقی دلخواهم بر من!
اما افراد بیدقتی بارها این صفحهها را به امانت گرفتهبودند، بی احتیاطی کردهبودند، انگشت روی آنها زده بودند و خط رویشان انداخته بودند. صدای صفحهها خوب نبود. خشخش و تقتق فراوان داشتند، یا اینطور که دوستان همکار در "اتاق موسیقی" دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) در مورد صفحههای خطدار به شوخی میگفتند، این صفحهها "فندقشکن" داشتند! "فندقشکن" نام یک بالت است اثر پیوتر چایکوفسکی. باید خودم صفحه میخریدم، صفحهی نو و بیخط!
با شروع به کار رسمی، و با نخستین حقوقم به یک صفحهفروشی رفتم و صفحهی سنفونی سیزدهم شوستاکوویچ را که در کتابخانهها پیدا نمیشد خریدم، با اجرای همان کاندراشین. در خانه این نخستین صفحهی نویی را که خودم در خارج خریدهبودم، با شوقی کودکانه توی دستم میچرخاندم، جلدش را تماشا میکردم، پشت و رویش را میخواندم، و کیف میکردم. صفحه را از جلدش بیرون کشیدم: چه تمیز بود! صاف و بی هیچ خطی. مانند آیینه میدرخشید. انگشت شست را بر لبهی آن گذاشتهبودم و انگشت وسطی را روی کاغذ وسط صفحه. نباید به سطح آن انگشت بخورد. اما همینطور که غرق در لذت بردن از درخشش و تمیزی صفحه بودم، ناگهان دستم لرزید، صفحه رها شد، به لبهی میزی خورد، و روی کف اتاق افتاد... آخخخ... زود برش داشتم: یک شیار عمیق بر تمام عرض یک سوی آن افتادهبود!
***
اکنون، خسته از سالها داشتن ماشینهای کهنه و "خطخطی" دست دوم و سوم، و حتی هفتم، برای نخستین بار در زندگانی دارم یک ماشین نو میخرم. فقط امیدوارم که هنگام تماشای برق و جلا و تمیزی آن، خودم چشمزخمش نزنم، یا حین ور رفتن با دم و دستگاه داخل آن در حال رانندگی، به اینور و آنور نزنمش!
11 July 2016
حماسههای شفاهی آسیای میانه - متن کامل 3 فصل
و اینک متن کامل ترجمهی سه فصل از «حماسههای شفاهی آسیای میانه» در فورمت پی.دی.اف. از این نشانی دریافتش کنید. امیدوارم که زنان و مردانی همت کنند و بقیهی کتاب را نیز ترجمه کنند.
سخنی از مترجم
آنچه پیش رو دارید، ترجمهی سه فصل 1، 2، و 10 از کتاب "حماسههای شفاهی آسیای میانه" است که مشخصات کامل آن در برگ پیشین آمدهاست. این سه فصل را نزدیک چهل سال پیش به هنگام تبعید در پادگان چهلدختر (شاهرود) ترجمه کردم. دستنوشتهی ترجمه گم شد و سپس چند سال پیش پیدا شد و به دست من رسید. متن آن سه فصل را بازبینی و بازویرایش اساسی و گاه ترجمهی مجدد کردهام که در پی میآید.
در این کار، بزرگترین چالش عبارت بود از رمزگشایی از نامهای کسان و اقوام و جاها، و یافتن املای درست آنها. برای این منظور منابع گوناگون و پرشماری را کاویدهام، از "فهرست ریشهشناسی زبانهای آلتاییک" سرگئی استاروتسین Sergei Starostin's Altaic Etymological Database، تا "فرهنگ اساطیر ترکی" دنیز قاراقورت Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt، واژهنامههای شاخههای گوناگون زبانهای ترکی، فرهنگهای فارسی، و البته ویکیپدیا به زبانهای گوناگون. واپسین تکیهگاهم در تعیین املای نامها، قواعد هارمونی صداهای زبانهای ترکی بودهاست. بیگمان خطاهایی نیز دارم.
در میانههای کار کشف کردم که ترکیب ng در نام کسان، در اصل "نون غُنّه" (تودماغی) ترکی بوده که در متنهای قدیمی با الفبای عربی به شکل "نگ" مینوشتند، و ویلهلم رادلوف، گردآورندهی بزرگ فولکلور ترکی هنگام رونویسی از متنها آنها را به شکل ng برگردانده، و نویسندهی کتاب حاضر نیز به همان شکل از رادلوف نقل کردهاست. من همهی آنها را (بهجز در نامهای چینی) "ن" ساده نوشتهام. همهی افزودههای میان [ ] در سراسر متن ترجمه از من است.
دریغا که در شرایطی نیستم و نیرویی در خود نمییابم که بقیهی کتاب را نیز ترجمه کنم. اما بیگمان زنان و مردان بلندهمتی هستند که دیر یا زود این کار را به انجام برسانند. بهویژه سه فصل پیوست کتاب به قلم ویکتور ژیرمونسکی بسیار مهم است.
سخنی از مترجم
آنچه پیش رو دارید، ترجمهی سه فصل 1، 2، و 10 از کتاب "حماسههای شفاهی آسیای میانه" است که مشخصات کامل آن در برگ پیشین آمدهاست. این سه فصل را نزدیک چهل سال پیش به هنگام تبعید در پادگان چهلدختر (شاهرود) ترجمه کردم. دستنوشتهی ترجمه گم شد و سپس چند سال پیش پیدا شد و به دست من رسید. متن آن سه فصل را بازبینی و بازویرایش اساسی و گاه ترجمهی مجدد کردهام که در پی میآید.
در این کار، بزرگترین چالش عبارت بود از رمزگشایی از نامهای کسان و اقوام و جاها، و یافتن املای درست آنها. برای این منظور منابع گوناگون و پرشماری را کاویدهام، از "فهرست ریشهشناسی زبانهای آلتاییک" سرگئی استاروتسین Sergei Starostin's Altaic Etymological Database، تا "فرهنگ اساطیر ترکی" دنیز قاراقورت Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt، واژهنامههای شاخههای گوناگون زبانهای ترکی، فرهنگهای فارسی، و البته ویکیپدیا به زبانهای گوناگون. واپسین تکیهگاهم در تعیین املای نامها، قواعد هارمونی صداهای زبانهای ترکی بودهاست. بیگمان خطاهایی نیز دارم.
در میانههای کار کشف کردم که ترکیب ng در نام کسان، در اصل "نون غُنّه" (تودماغی) ترکی بوده که در متنهای قدیمی با الفبای عربی به شکل "نگ" مینوشتند، و ویلهلم رادلوف، گردآورندهی بزرگ فولکلور ترکی هنگام رونویسی از متنها آنها را به شکل ng برگردانده، و نویسندهی کتاب حاضر نیز به همان شکل از رادلوف نقل کردهاست. من همهی آنها را (بهجز در نامهای چینی) "ن" ساده نوشتهام. همهی افزودههای میان [ ] در سراسر متن ترجمه از من است.
دریغا که در شرایطی نیستم و نیرویی در خود نمییابم که بقیهی کتاب را نیز ترجمه کنم. اما بیگمان زنان و مردان بلندهمتی هستند که دیر یا زود این کار را به انجام برسانند. بهویژه سه فصل پیوست کتاب به قلم ویکتور ژیرمونسکی بسیار مهم است.
29 June 2016
کاپریچیوی ایتالیایی
1- پیوتر ایلیچ چایکوفسکی آهنگساز بزرگ روس در سال 1880 برای گریز از فاجعهی پس از یک ازدواج ناموفق و فراموش کردن ناراحتیها، همراه با برادرش به شهر رم، پایتخت ایتالیا سفر کرد. او در نامهای از آنجا برای پشتبان بزرگش "مادام فونمک" نوشت که بر پایهی ملودیهای ایتالیایی که در کوچه و بازار شنیده و نیز تکههایی از نوتهایی که دیده، یک اثر جالب تازه آفریدهاست. نام این اثر دیرتر "کاپریچیوی ایتالیایی" نهاده شد و نخستین بار در دسامبر همان سال در مسکو اجرا شد.
من در سالهای کودکی و نوجوانی بخشهایی از این اثر زیبا را بر متن نمایشنامههای رادیویی میشنیدم، و شیفتهی آن بودم، بی آنکه بدانم نام آن چیست و اثر کیست. سالها دیرتر در "اتاق موسیقی" دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) بود که صفحهی آن را یافتم.
در این نشانی آن را بشنوید. چند دقیقهای باید صبر کنید تا اثر به "جاهای خوبش" برسد!
2- مارک زاکربرگ آفرینندهی فیسبوک و کارشناسان شرکت او در یک بررسی استراتژیک برای آیندهی شبکههای اجتماعی، و بهویژه فیسبوک، به این نتیجه رسیدهاند که زمان مرگ کلام نوشتاری در این شبکهها فرا رسیده، و به زودی شکل بیان مفاهیم و مطالب بیشتر و بیشتر به سوی تصویر متحرک و زنده، یعنی پخش کلیپهای ویدئویی زنده خواهد رفت. در همین لحظه ویدئوهای زنده که در فیسبوک منتشر میشود، رتبهبندی هفت بار بالاتر از یک نوشتهی عادی دارد. شرح ماجرا را در این نوشته بخوانید (به سوئدی، میتوان با گوگل ترجمه کرد).
3- بهتازگی با گروهی از دوستان سفری ده روزه به ایتالیا کردم. اگر دو سه سال پیش بود، بیگمان سفرنامهای مفصل با جزئیات مینوشتم، اما اکنون با نداشتن وقت و انرژی، و اکنون که کلام نوشتاری در این شبکهها بی ارجتر میشود، تنها فهرستی از جاهایی که رفتیم و دیدیم مینویسم، و چند عکس به آن میافزایم، باشد که گامی بهسوی آن بیان تصویری بردارم، هرچند که اینها تصاویر متحرک زنده نیستند. در هر حال، این است "کاپریچیوی ایتالیایی" من!
نخست به میلان رفتیم، و در فرودگاه یک اتوموبیل بزرگ کرایه کردیم، و راندیم بهسوی نخستین ویلایی که کرایه کردهبودیم، نزدیک ساحل غربی دریاچهی گاردا Lago del Garda. نام اینجا "خانهی زیتونستانهای گاردا"ست، در روستای "بهشت" Paradiso در Puegnago sul Garda, Lombardia. چهار شب اینجا پایگاهمان بود و از آنجا هر روز به اطراف سفر کردیم. هنگام ورودمان خانم صاحبخانه نان و پنیر و سالامی و شراب سفید خنک برایمان روی میز گذاشت، و رفت. بامدادان آبتنی در استخر ویلا، در میان چمن و گل و گیاه، صفا داشت. خانم صاحبخانه اجازه داد که از یک درخت پر از ازگیل ژاپنی بسیار آبدار و خوشمزه (به ایتالیایی nespole، به انگلیسی loquat، به سوئدی japansk mispel) هر قدر میخواهیم بچینیم و بخوریم. چه کیفی داشت!
جاهایی که در آن اطراف دیدیم، اینها بودند: شهرک سالو Salò زادگاه گاسپارو سالو Gasparo Da Salò (1540 – 1609) مخترع ویولون، باغ شگفتانگیز و باورنکردنی ریویرا Gardone Riviera، شهر بسیار زیبای Riva del Garda در انتهای شمالی دریاچهی گاردا، شهر ساحلی Desenzano del Garda و بقایای یک ویلای باستانی از دوران امپراتوری رم، شبهجزیره و روستای سیرمیونه Sirmione،شهر ورونا Verona، آمفیتئاتر معروف آن Arena، و خانهی ژولیت (معشوقهی رومئو)، پل آجری قدیمی و قصر کاستلوکچیو Castelvecchio، و تاکستانها و شرابسازیهای والپولیچلا Valpolicella.
روز پنجم بهسوی اقامتگاه بعدیمان، ویلایی بسیار بزرگ در دهکدهی اوسماته Osmate, Lombardia، کنار دریاچه کوچک موناته Lago di Monate، نزدیک دریاچه ماجیوره Lago Maggiore رهسپار شدیم. اینجا از پذیرایی "زنده" خبری نبود، اما مقادیر زیادی ماکارونی و نان و مواد دیگر در آشپزخانه برایمان گذاشته بودند تا به ذائقهی خود بپزیم و بخوریم. اینجا نیز یک درخت گیلاس بود، با گیلاسهای نارس و ترش.
این جاها را در آن اطراف دیدیم: شهر زیبای لاونو Laveno با "تله کابین" بسیار بلندش و چشمانداز زیبا برفراز دریاچه ماجیوره، شهر ترمتزو Tremezzo در ساحل دریاچهی کومو Como و باغ افسانهای ویلا کارلوتا Villa Carlotta، با قایق تا آنسوی دریاچه و شهرک نقلی بلاجیو Bellagio، دیر سانتا کاترینا دل ساسو Santa Caterina del Sasso در ساحل دریاچه ماجیوره، و شهر رنو Reno. در شهر آنگرو Angero پس از دیدار از قلعه بزرگ آن، مسابقهی فوتبال سوئد و ایتالیا را در یک بار تماشا کردیم (و سوئد باخت!).
روز نهم به آخرین اقامتگاهمان، یک هتل – آپارتمان در میلان رفتیم، کلیسای جامع شهر، گالری ویتوریو امانوئل دوم Galleria Vittorio Emanuele II، و شاهکار لئوناردو داوینچی تابلوی "شام آخر" را در کنار صومعهی سانتا ماریا دل گراتسیه Santa Maria delle Grazie تماشا کردیم.
روز دهم هنگام بازگشت از فرودگاه لیناتهی میلان به استکهلم بود. کل این ماجرا، با بلیت هواپیما و کرایهی ماشین و کرایهی ویلاها و سوخت و بلیتهای موزهها و جاهای دیدنی، و خورد و خوراک در رستوران و نوشیدن شرابهای خوب، منهای خریدهای شخصی، نفری چیزی نزدیک به 11000 کرون سوئد آب خورد، که به نظر من خیلی خوب است. و این هم بیان تصویری:
من در سالهای کودکی و نوجوانی بخشهایی از این اثر زیبا را بر متن نمایشنامههای رادیویی میشنیدم، و شیفتهی آن بودم، بی آنکه بدانم نام آن چیست و اثر کیست. سالها دیرتر در "اتاق موسیقی" دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) بود که صفحهی آن را یافتم.
در این نشانی آن را بشنوید. چند دقیقهای باید صبر کنید تا اثر به "جاهای خوبش" برسد!
2- مارک زاکربرگ آفرینندهی فیسبوک و کارشناسان شرکت او در یک بررسی استراتژیک برای آیندهی شبکههای اجتماعی، و بهویژه فیسبوک، به این نتیجه رسیدهاند که زمان مرگ کلام نوشتاری در این شبکهها فرا رسیده، و به زودی شکل بیان مفاهیم و مطالب بیشتر و بیشتر به سوی تصویر متحرک و زنده، یعنی پخش کلیپهای ویدئویی زنده خواهد رفت. در همین لحظه ویدئوهای زنده که در فیسبوک منتشر میشود، رتبهبندی هفت بار بالاتر از یک نوشتهی عادی دارد. شرح ماجرا را در این نوشته بخوانید (به سوئدی، میتوان با گوگل ترجمه کرد).
3- بهتازگی با گروهی از دوستان سفری ده روزه به ایتالیا کردم. اگر دو سه سال پیش بود، بیگمان سفرنامهای مفصل با جزئیات مینوشتم، اما اکنون با نداشتن وقت و انرژی، و اکنون که کلام نوشتاری در این شبکهها بی ارجتر میشود، تنها فهرستی از جاهایی که رفتیم و دیدیم مینویسم، و چند عکس به آن میافزایم، باشد که گامی بهسوی آن بیان تصویری بردارم، هرچند که اینها تصاویر متحرک زنده نیستند. در هر حال، این است "کاپریچیوی ایتالیایی" من!
نخست به میلان رفتیم، و در فرودگاه یک اتوموبیل بزرگ کرایه کردیم، و راندیم بهسوی نخستین ویلایی که کرایه کردهبودیم، نزدیک ساحل غربی دریاچهی گاردا Lago del Garda. نام اینجا "خانهی زیتونستانهای گاردا"ست، در روستای "بهشت" Paradiso در Puegnago sul Garda, Lombardia. چهار شب اینجا پایگاهمان بود و از آنجا هر روز به اطراف سفر کردیم. هنگام ورودمان خانم صاحبخانه نان و پنیر و سالامی و شراب سفید خنک برایمان روی میز گذاشت، و رفت. بامدادان آبتنی در استخر ویلا، در میان چمن و گل و گیاه، صفا داشت. خانم صاحبخانه اجازه داد که از یک درخت پر از ازگیل ژاپنی بسیار آبدار و خوشمزه (به ایتالیایی nespole، به انگلیسی loquat، به سوئدی japansk mispel) هر قدر میخواهیم بچینیم و بخوریم. چه کیفی داشت!
جاهایی که در آن اطراف دیدیم، اینها بودند: شهرک سالو Salò زادگاه گاسپارو سالو Gasparo Da Salò (1540 – 1609) مخترع ویولون، باغ شگفتانگیز و باورنکردنی ریویرا Gardone Riviera، شهر بسیار زیبای Riva del Garda در انتهای شمالی دریاچهی گاردا، شهر ساحلی Desenzano del Garda و بقایای یک ویلای باستانی از دوران امپراتوری رم، شبهجزیره و روستای سیرمیونه Sirmione،شهر ورونا Verona، آمفیتئاتر معروف آن Arena، و خانهی ژولیت (معشوقهی رومئو)، پل آجری قدیمی و قصر کاستلوکچیو Castelvecchio، و تاکستانها و شرابسازیهای والپولیچلا Valpolicella.
روز پنجم بهسوی اقامتگاه بعدیمان، ویلایی بسیار بزرگ در دهکدهی اوسماته Osmate, Lombardia، کنار دریاچه کوچک موناته Lago di Monate، نزدیک دریاچه ماجیوره Lago Maggiore رهسپار شدیم. اینجا از پذیرایی "زنده" خبری نبود، اما مقادیر زیادی ماکارونی و نان و مواد دیگر در آشپزخانه برایمان گذاشته بودند تا به ذائقهی خود بپزیم و بخوریم. اینجا نیز یک درخت گیلاس بود، با گیلاسهای نارس و ترش.
این جاها را در آن اطراف دیدیم: شهر زیبای لاونو Laveno با "تله کابین" بسیار بلندش و چشمانداز زیبا برفراز دریاچه ماجیوره، شهر ترمتزو Tremezzo در ساحل دریاچهی کومو Como و باغ افسانهای ویلا کارلوتا Villa Carlotta، با قایق تا آنسوی دریاچه و شهرک نقلی بلاجیو Bellagio، دیر سانتا کاترینا دل ساسو Santa Caterina del Sasso در ساحل دریاچه ماجیوره، و شهر رنو Reno. در شهر آنگرو Angero پس از دیدار از قلعه بزرگ آن، مسابقهی فوتبال سوئد و ایتالیا را در یک بار تماشا کردیم (و سوئد باخت!).
روز نهم به آخرین اقامتگاهمان، یک هتل – آپارتمان در میلان رفتیم، کلیسای جامع شهر، گالری ویتوریو امانوئل دوم Galleria Vittorio Emanuele II، و شاهکار لئوناردو داوینچی تابلوی "شام آخر" را در کنار صومعهی سانتا ماریا دل گراتسیه Santa Maria delle Grazie تماشا کردیم.
روز دهم هنگام بازگشت از فرودگاه لیناتهی میلان به استکهلم بود. کل این ماجرا، با بلیت هواپیما و کرایهی ماشین و کرایهی ویلاها و سوخت و بلیتهای موزهها و جاهای دیدنی، و خورد و خوراک در رستوران و نوشیدن شرابهای خوب، منهای خریدهای شخصی، نفری چیزی نزدیک به 11000 کرون سوئد آب خورد، که به نظر من خیلی خوب است. و این هم بیان تصویری:
با مخترع ویولون |
باغ ریویرا و مجسمه زنی که گیسو بر آبشار میشوید |
نمایی از شهر ریوا دل گاردا |
یادبود خلبانان آزمایش پرواز با سرعتهای بالا، دسینزانو |
آمفیتئاتر ورونا |
ویلای ما در روستای "بهشت" |
پلکان دیر سانتا کاترینا دل ساسو |
کلیسای جامع میلان |
شام آخر |
لاونو |
21 June 2016
نگاه از چشماندازی دیگر
قطران در عسل: نقدی بر خاطرات شیوا فرهمند راد و نگاهی به تاریخنگاری حزب توده [ایران] و خاطرات تودهایها
نویسنده: بهمن زبردست
کتاب "قطران در عسل" روایت سرگذشتی است که در آن راوی علیرغم خاطرات تلخ گذشته، گویی پس از آن همه ماجراهای تلخ و شیرین که در حیات کمتر کسی رخ میدهد، حال به تعادلی در زندگیاش رسیده، از فاصلهی دورتری به آن چشمانداز مینگرد که روایتش را با چشمپوشی بر خطاهای بشری توام میسازد... راوی در عین حال که نثری شاعرانه دارد که گاه بهتمامی شعر است و اشک به چشم خواننده میآورد، با این حال چشمی تیزبین و در جای خود دقتی در خور یک متن پژوهشی را نیز پیش چشم دارد که روایتش از رویدادهای تاریخی را معتبر و قابل استناد میکند.
متن کامل را در وبگاه "گویانیوز" در این نشانی بخوانید.
نویسنده: بهمن زبردست
کتاب "قطران در عسل" روایت سرگذشتی است که در آن راوی علیرغم خاطرات تلخ گذشته، گویی پس از آن همه ماجراهای تلخ و شیرین که در حیات کمتر کسی رخ میدهد، حال به تعادلی در زندگیاش رسیده، از فاصلهی دورتری به آن چشمانداز مینگرد که روایتش را با چشمپوشی بر خطاهای بشری توام میسازد... راوی در عین حال که نثری شاعرانه دارد که گاه بهتمامی شعر است و اشک به چشم خواننده میآورد، با این حال چشمی تیزبین و در جای خود دقتی در خور یک متن پژوهشی را نیز پیش چشم دارد که روایتش از رویدادهای تاریخی را معتبر و قابل استناد میکند.
متن کامل را در وبگاه "گویانیوز" در این نشانی بخوانید.
08 June 2016
مفتون امینی – 90
تا جایی که میدانم، زادروز شاعر بزرگ آذربایجانی، و یکی از شاعرانی که من بسیار دوست میدارم، یدالله امینی (مفتون) 21 خرداد 1305 است و بنابراین 21 خرداد امسال (10 ژوئن) او جوانی 90 ساله است. تازهترین عکسهایش را در فیسبوک دوستدارانش میتوان دید، در این نشانی.
تعلق احساسی من به مفتون و شعر او از گونهای بسیار ویژه است و دشوار برای من که در همهی لایههای آن وارد شوم. پس اکنون، و امروز، که هیچیک از تازهترین آثارش در دسترسم نیست، و با گرفتاریهای روزمره و شتابزدگی آستانهی یک سفر، چیزی در چنتهی درویشانهام نمییابم برای پیشکش به او به مناسبت زادروزش، جز چیزکی فقیرانه که بیش از هشت سال پیش به مناسبت انتشار کتابش «شب 1002» نوشتم.
باشد تا در یکصدمین زادروزش، اگر بودم، جبران کنم.
آن نوشته در این و این نشانی در دسترس است.
در «روز جهانی زبان مادری» چهار سال پیش نیز، 26 فوریه 2012، در مراسمی که به همت انجمن قلم (پن) آذربایجان در استکهلم برگزار شد، مجموعهای از شعرهای ترکی آذربایجانی و فارسی مفتون امینی را خواندم که در این نشانی میتوان دید و شنید.
با صمیمانهترین شادباشها به مفتون امینی و خانوادهاش، و آرزوی سالهای طولانی شادی و تندرستی و جوانی برایش.
تعلق احساسی من به مفتون و شعر او از گونهای بسیار ویژه است و دشوار برای من که در همهی لایههای آن وارد شوم. پس اکنون، و امروز، که هیچیک از تازهترین آثارش در دسترسم نیست، و با گرفتاریهای روزمره و شتابزدگی آستانهی یک سفر، چیزی در چنتهی درویشانهام نمییابم برای پیشکش به او به مناسبت زادروزش، جز چیزکی فقیرانه که بیش از هشت سال پیش به مناسبت انتشار کتابش «شب 1002» نوشتم.
باشد تا در یکصدمین زادروزش، اگر بودم، جبران کنم.
آن نوشته در این و این نشانی در دسترس است.
در «روز جهانی زبان مادری» چهار سال پیش نیز، 26 فوریه 2012، در مراسمی که به همت انجمن قلم (پن) آذربایجان در استکهلم برگزار شد، مجموعهای از شعرهای ترکی آذربایجانی و فارسی مفتون امینی را خواندم که در این نشانی میتوان دید و شنید.
با صمیمانهترین شادباشها به مفتون امینی و خانوادهاش، و آرزوی سالهای طولانی شادی و تندرستی و جوانی برایش.
05 June 2016
نگاه دیگری بر قطران در عسل
نگاه دیگری بر قطران در عسل
نوشته: ابراهیم آریانی
نشر نخست در مجله باران شماره ۴۳ – ۴۲، تابستان و پاییز ۱۳۹۴
«قطران در عسل» عنوان کتابی است که خاطرات شیوا فرهمند راد، نویسنده و فعال سیاسی سابق را در 99 فصل و 575 صفحه در بر گرفته است؛ از کودکی تا سنین میانسالی؛ از زندگی در اردبیل در کنار پدر و مادر آموزگارش و آشنایی همزمان با دو فرهنگ آذری و گیلکی، تا آغاز دهه 50 و مهاجرت به تهران و فعالیتهای سیاسی.
شیوا فرهمند راد نام کتاب خود را از یک ضربالمثل روسی گرفته است: «ملاقهای قطران [مایع غلیظ سیاهرنگ که از تقطیر چوب یا زغالسنگ بهدست میآید]، کوزهای عسل را ضایع میکند.»
خاطرات شیوا فرهمند راد روایتی دیگر از یکی از اعضای «نسل سوخته» است؛ نسلی که با اولین جرقههای شناخت از محیط پیرامونی خویش، سودای دنیایی مالامال از عشق، انساندوستی و آرمانهای والای انسانی داشت. حال شماری از آن نسل که در کوران اعدامهای دهه 60 جان به در برد، در حسرت تحقق رؤیاهای دوران جوانسالیشان پیر شدهاند.
«قطران در عسل» حکایت نوجوانی است که عطش شناخت به مسایل اجتماعی و کاهش دردهای مردم، از همان عنفوان جوانی او را به سمت فعالیتهای سیاسی دانشجویی میکشاند و پس از مدتی در سالهای نخست دهه 50 به دلیل حضور در چند تظاهرات دانشجویی چند ماهی به زندان میافتد.
زندان اما فرصتی میشود تا او اطلاعات دقیقتری درباره گروههای سیاسی و فعالان سیاسی پیدا کند. نویسنده کتاب با روایتی دقیق و تأثیرگذار تأکید میکند که بیشتر کسانی که در همان چند ماه حضور در زندان میشناسد، در دهه 60 اعدام میشوند. او پس از رهایی از زندان، «اتاق موسیقی» را پایهگذاری میکند و از جمله به معرفی موسیقی فولکلوریک میپردازد و در این دوران «اپرای کوراوغلو» را به دو زبان فارسی و آذری منتشر میکند.
«قطران در عسل» با تأکید بر فعالیتهای دانشجویی و روش و منش زندگی راوی، موفق شدهاست تا تصویری روشن از فعالیتهای سیاسی دانشجویان در دهه 50 به دست دهد.
شیوا فرهمند راد در زمستان سال 56 فارغالتحصیل میشود و به خدمت سربازی میرود. اما با وجود مدرک لیسانس به دلیل فعالیتهای اجتماعی – سیاسی و همچنین سابقه زندان، سرباز صفر (عادی) محسوب و به پادگان چهلدختر تبعید میشود.
او در آستانه شکل گیری انقلاب از این پادگان فرار میکند تا به صفوف فعالان سیاسی و انقلابی بپیوندد. تقریباً در همین دوران به حزب توده ایران گرایش پیدا میکند و خیلی زود در پیوند با احسان طبری و ماهنامه «دنیا» قرار میگیرد. در دهه 60، سرانجام در پی سالها گریز، بازداشت و حبس فعالان سیاسی از جمله سران حزب توده ایران و بهویژه احسان طبری، ناگزیر به مهاجرت اجباری به شوروی سابق، مدینه فاضلهای میشود که به مانند هزاران تن دیگر گمان میکرد از ارزشهای والای انسانی آکنده و عاری از هرگونه پلشتی است.
شیوا فرهمند راد در وبلاگش نوشته است: «برای گریز از زندان و اعدام احتمالی به جرم فعالیت سیاسی، در سال 1362 آغوش سرد مام میهن را ترک کردم. چندی در مینسک پایتخت بلاروس زیستم (زیستن که چه عرض کنم) و سپس به سوئد پناه آوردم.»
در شوروی سابق در یک کارخانه شروع به کار میکند و آنجا هم تلاش میشود از وی و دیگر کارکنان سربازی مطیع و بی جیره و مواجب و فرمانبری بی چون و چرا ساخته شود. گویی برای او حکایت همچنان باقی است. پس دوباره ناچار به مهاجرت میشود؛ از غربتی به غربت دیگر.
او با روحی آزرده و تنی رنجور و زخمخورده از برکت «سوسیالیسم واقعاً موجود»، دوباره تصمیم میگیرد تا خود را از منجلاب برهاند. او شخصیتی مجیزگو و بلهقربانگو ندارد و اگر میخواست اینگونه زندگی کند، چه بسا که در وطن خود مسیر مبارزه سیاسی را انتخاب نمیکرد.
نویسنده در یک جلسه سخنرانی در «کانون کتاب» تورونتو گفته است: «من معتقدم کسانی که همنسل من در دههی پنجاه جوان بودند و بعد بهتدریج انقلابی شدند و انقلاب کردند، قبل و بعدش زندان شاه و جمهوری اسلامی را تجربه کردند و در گروههای سیاسی فعالیت کردند، مجبور شدند مهاجرت کنند و از کشورهای دیگر سر در آوردند، باید سعی کنند چیزهایی را که شاهدش بودند به شکلی بنویسند تا این تجربهها از بین نرود. چون نسلهای بعدی همیشه برایشان سؤال پیش میآید که چرا این طور شد، چرا شما انقلاب کردید؟ و تصور میکنند که ما هیچ مشکلی نداشتیم و تصور میکنند که مهاجرت چیز سختی نبوده. برای همین فکر کردم من هم سهم خودم را ادا کنم و به شکلی این تجربیات را منتقل کنم.» (برگرفته از گزارشی با عنوان «چرا نسل ما انقلاب کرد؟» نوشته فرح طاهری در وبسایت شهروند). او در نگارش این کتاب خاطرات علاوه بر دقت در بیان جزئیات، از بیان و ساختار داستانگونه نیز غافل نبودهاست: تقطیعها و رفت و برگشتهای ذهنی، به کتاب ساختاری جذاب و خواندنی بخشیده است: از خاطرات دانشجویی گرفته تا ماجراهای پادگان، زندان شاه، زندانیان سیاسی، فضای اجتماعی دو دهه 50 و 60، گروههای سیاسی مختلف، فعالیت در حزب توده ایران به عنوان یکی از اعضای اصلی و رابطهاش با نورالدین کیانوری و احسان طبری، بحرانهای دهه 60 و وضعیت اعضای حزب توده ایران و گریز ناگزیر از ایران و زندگی در خارج کشور.
همه این خاطرات در کتاب «قطران در عسل» با یک اعتراف عاشقانه آغاز میشود؛ نامه به زنی به نام «آزاده»؛ یک همکلاسی قدیمی؛ حکایت عشقی که هرگز بازگو نشدهاست؛ حکایتی که بسیاری از فعالان سیاسی پنج دهه اخیر آن را میشناسند و با آن زیستهاند. شیوا فرهمند راد در کتاب خاطرات خود روایت میکند که به عنوان یکی از اعضای نسل آرمانخواه ایران، اگرچه از لذتها و فرصتهای یک زندگی بیدغدغه و عاری از تنش در اوج جوانی میگذرد، ولی از جانب حتی نزدیکترین عزیزان خود رانده میشود و حتی او را مایه سرافکندگی و شرمساری خویش میدانند.
شیوا فرهمند راد ماجرای زندگی خود در داخل و خارج ایران را با قلمی ساده و صمیمی و در عین حال جذاب و پر کشش نوشته است.
نویسنده در خلال نوشتار گریزهایی به خاطرات مختلف زدهاست که شاید در ظاهر هیچ ربطی به اصل موضوع نداشته باشد، اما هم به کتاب جذابیت بخشیده، هم تابلویی از زندگی نویسنده کتاب ساخته که فهم دنیای او، جوانی، حسرتها و آرزوهایش را برای خواننده آسانتر کرده است؛ از جمله عشق رؤیاییاش به سهیلا (ثریا بکیاسا)ی بازیگر یا اشارههایش به مادر گیلک و پدر آذریزبانش، جابهجایی به اردبیل و بحران زبان مادری.
او نوشتهاست: «همکلاسیهای ترکی داشتم که درسخوان بودند و پیدا بود که در خانه کمکشان میکنند. اما به هنگام درس تحویل دادن گنگ و لال بودند. بعدها که انشا به مواد درسیمان افزوده شد، نمیتوانستند چیزی بنویسند. پای تخته نمیتوانستند به زبانی که تازه میآموختند چیزی بگویند.»
شیوا فرهمند راد در ایران دو کتاب «تحلیلی بر حماسه کوراوغلو» و «پانزده قصه از پانزده جمهوری شوروی» را ترجمه و منتشر کرده و در خارج از ایران نیز علاوه بر «قطران در عسل» سه کتاب «با گامهای فاجعه» پیرامون دستگیری سران حزب توده ایران، خاطرات احسان طبری با عنوان «از دیدار خویشتن» و ترجمه یک رمان از زبان روسی بهنام «عروج» را [در داخل] روانه بازار کتاب [...] کرده است.
نوشته: ابراهیم آریانی
نشر نخست در مجله باران شماره ۴۳ – ۴۲، تابستان و پاییز ۱۳۹۴
«قطران در عسل» عنوان کتابی است که خاطرات شیوا فرهمند راد، نویسنده و فعال سیاسی سابق را در 99 فصل و 575 صفحه در بر گرفته است؛ از کودکی تا سنین میانسالی؛ از زندگی در اردبیل در کنار پدر و مادر آموزگارش و آشنایی همزمان با دو فرهنگ آذری و گیلکی، تا آغاز دهه 50 و مهاجرت به تهران و فعالیتهای سیاسی.
شیوا فرهمند راد نام کتاب خود را از یک ضربالمثل روسی گرفته است: «ملاقهای قطران [مایع غلیظ سیاهرنگ که از تقطیر چوب یا زغالسنگ بهدست میآید]، کوزهای عسل را ضایع میکند.»
خاطرات شیوا فرهمند راد روایتی دیگر از یکی از اعضای «نسل سوخته» است؛ نسلی که با اولین جرقههای شناخت از محیط پیرامونی خویش، سودای دنیایی مالامال از عشق، انساندوستی و آرمانهای والای انسانی داشت. حال شماری از آن نسل که در کوران اعدامهای دهه 60 جان به در برد، در حسرت تحقق رؤیاهای دوران جوانسالیشان پیر شدهاند.
«قطران در عسل» حکایت نوجوانی است که عطش شناخت به مسایل اجتماعی و کاهش دردهای مردم، از همان عنفوان جوانی او را به سمت فعالیتهای سیاسی دانشجویی میکشاند و پس از مدتی در سالهای نخست دهه 50 به دلیل حضور در چند تظاهرات دانشجویی چند ماهی به زندان میافتد.
زندان اما فرصتی میشود تا او اطلاعات دقیقتری درباره گروههای سیاسی و فعالان سیاسی پیدا کند. نویسنده کتاب با روایتی دقیق و تأثیرگذار تأکید میکند که بیشتر کسانی که در همان چند ماه حضور در زندان میشناسد، در دهه 60 اعدام میشوند. او پس از رهایی از زندان، «اتاق موسیقی» را پایهگذاری میکند و از جمله به معرفی موسیقی فولکلوریک میپردازد و در این دوران «اپرای کوراوغلو» را به دو زبان فارسی و آذری منتشر میکند.
«قطران در عسل» با تأکید بر فعالیتهای دانشجویی و روش و منش زندگی راوی، موفق شدهاست تا تصویری روشن از فعالیتهای سیاسی دانشجویان در دهه 50 به دست دهد.
شیوا فرهمند راد در زمستان سال 56 فارغالتحصیل میشود و به خدمت سربازی میرود. اما با وجود مدرک لیسانس به دلیل فعالیتهای اجتماعی – سیاسی و همچنین سابقه زندان، سرباز صفر (عادی) محسوب و به پادگان چهلدختر تبعید میشود.
او در آستانه شکل گیری انقلاب از این پادگان فرار میکند تا به صفوف فعالان سیاسی و انقلابی بپیوندد. تقریباً در همین دوران به حزب توده ایران گرایش پیدا میکند و خیلی زود در پیوند با احسان طبری و ماهنامه «دنیا» قرار میگیرد. در دهه 60، سرانجام در پی سالها گریز، بازداشت و حبس فعالان سیاسی از جمله سران حزب توده ایران و بهویژه احسان طبری، ناگزیر به مهاجرت اجباری به شوروی سابق، مدینه فاضلهای میشود که به مانند هزاران تن دیگر گمان میکرد از ارزشهای والای انسانی آکنده و عاری از هرگونه پلشتی است.
شیوا فرهمند راد در وبلاگش نوشته است: «برای گریز از زندان و اعدام احتمالی به جرم فعالیت سیاسی، در سال 1362 آغوش سرد مام میهن را ترک کردم. چندی در مینسک پایتخت بلاروس زیستم (زیستن که چه عرض کنم) و سپس به سوئد پناه آوردم.»
در شوروی سابق در یک کارخانه شروع به کار میکند و آنجا هم تلاش میشود از وی و دیگر کارکنان سربازی مطیع و بی جیره و مواجب و فرمانبری بی چون و چرا ساخته شود. گویی برای او حکایت همچنان باقی است. پس دوباره ناچار به مهاجرت میشود؛ از غربتی به غربت دیگر.
او با روحی آزرده و تنی رنجور و زخمخورده از برکت «سوسیالیسم واقعاً موجود»، دوباره تصمیم میگیرد تا خود را از منجلاب برهاند. او شخصیتی مجیزگو و بلهقربانگو ندارد و اگر میخواست اینگونه زندگی کند، چه بسا که در وطن خود مسیر مبارزه سیاسی را انتخاب نمیکرد.
نویسنده در یک جلسه سخنرانی در «کانون کتاب» تورونتو گفته است: «من معتقدم کسانی که همنسل من در دههی پنجاه جوان بودند و بعد بهتدریج انقلابی شدند و انقلاب کردند، قبل و بعدش زندان شاه و جمهوری اسلامی را تجربه کردند و در گروههای سیاسی فعالیت کردند، مجبور شدند مهاجرت کنند و از کشورهای دیگر سر در آوردند، باید سعی کنند چیزهایی را که شاهدش بودند به شکلی بنویسند تا این تجربهها از بین نرود. چون نسلهای بعدی همیشه برایشان سؤال پیش میآید که چرا این طور شد، چرا شما انقلاب کردید؟ و تصور میکنند که ما هیچ مشکلی نداشتیم و تصور میکنند که مهاجرت چیز سختی نبوده. برای همین فکر کردم من هم سهم خودم را ادا کنم و به شکلی این تجربیات را منتقل کنم.» (برگرفته از گزارشی با عنوان «چرا نسل ما انقلاب کرد؟» نوشته فرح طاهری در وبسایت شهروند). او در نگارش این کتاب خاطرات علاوه بر دقت در بیان جزئیات، از بیان و ساختار داستانگونه نیز غافل نبودهاست: تقطیعها و رفت و برگشتهای ذهنی، به کتاب ساختاری جذاب و خواندنی بخشیده است: از خاطرات دانشجویی گرفته تا ماجراهای پادگان، زندان شاه، زندانیان سیاسی، فضای اجتماعی دو دهه 50 و 60، گروههای سیاسی مختلف، فعالیت در حزب توده ایران به عنوان یکی از اعضای اصلی و رابطهاش با نورالدین کیانوری و احسان طبری، بحرانهای دهه 60 و وضعیت اعضای حزب توده ایران و گریز ناگزیر از ایران و زندگی در خارج کشور.
همه این خاطرات در کتاب «قطران در عسل» با یک اعتراف عاشقانه آغاز میشود؛ نامه به زنی به نام «آزاده»؛ یک همکلاسی قدیمی؛ حکایت عشقی که هرگز بازگو نشدهاست؛ حکایتی که بسیاری از فعالان سیاسی پنج دهه اخیر آن را میشناسند و با آن زیستهاند. شیوا فرهمند راد در کتاب خاطرات خود روایت میکند که به عنوان یکی از اعضای نسل آرمانخواه ایران، اگرچه از لذتها و فرصتهای یک زندگی بیدغدغه و عاری از تنش در اوج جوانی میگذرد، ولی از جانب حتی نزدیکترین عزیزان خود رانده میشود و حتی او را مایه سرافکندگی و شرمساری خویش میدانند.
شیوا فرهمند راد ماجرای زندگی خود در داخل و خارج ایران را با قلمی ساده و صمیمی و در عین حال جذاب و پر کشش نوشته است.
نویسنده در خلال نوشتار گریزهایی به خاطرات مختلف زدهاست که شاید در ظاهر هیچ ربطی به اصل موضوع نداشته باشد، اما هم به کتاب جذابیت بخشیده، هم تابلویی از زندگی نویسنده کتاب ساخته که فهم دنیای او، جوانی، حسرتها و آرزوهایش را برای خواننده آسانتر کرده است؛ از جمله عشق رؤیاییاش به سهیلا (ثریا بکیاسا)ی بازیگر یا اشارههایش به مادر گیلک و پدر آذریزبانش، جابهجایی به اردبیل و بحران زبان مادری.
او نوشتهاست: «همکلاسیهای ترکی داشتم که درسخوان بودند و پیدا بود که در خانه کمکشان میکنند. اما به هنگام درس تحویل دادن گنگ و لال بودند. بعدها که انشا به مواد درسیمان افزوده شد، نمیتوانستند چیزی بنویسند. پای تخته نمیتوانستند به زبانی که تازه میآموختند چیزی بگویند.»
شیوا فرهمند راد در ایران دو کتاب «تحلیلی بر حماسه کوراوغلو» و «پانزده قصه از پانزده جمهوری شوروی» را ترجمه و منتشر کرده و در خارج از ایران نیز علاوه بر «قطران در عسل» سه کتاب «با گامهای فاجعه» پیرامون دستگیری سران حزب توده ایران، خاطرات احسان طبری با عنوان «از دیدار خویشتن» و ترجمه یک رمان از زبان روسی بهنام «عروج» را [در داخل] روانه بازار کتاب [...] کرده است.
29 May 2016
حماسههای شفاهی آسیای میانه - 15
باری دیگر ساکن بیمارستان بودم و تازه چند روزیست به خانه برگشتهام، تا کی رمقی بازیابم. و این است تکهای دیگر از فصل دهم کتاب نورا چادویک «حماسههای شفاهی آسیای میانه»، این فصل، دربارهی شمنها:
مقایسهی این گزارش با داستانهای منظوم ترکان آباکان نشان میدهد که سفر مردان و زنان قهرمان به بهشت، بسیار شبیه سفرهای شمنهای مورد بحث ما به جایگاه بای اولگن است.(251) اما نزدیکترین شباهت را در میان یاقوتها(252) و مردمان غیر ترک همسایگیشان مانند آستیاکهای یئنیسئی Ostyak و یوراکها Yurak میتوان یافت.(253) مراسم اینان چنان شباهتهایی به مراسم شمنهای ترک دارد که گرچه کمبود جا اجازه نمیدهد که بیش از اشارهای کوتاه به آنها بکنیم، اما همین نگاه گذرا نشان میدهد که آگاهی از این مراسم دانش ما را از مراسم ترکی تکمیل میکند.
یاقوتها میگویند که در زمانهای گذشته شمنهایی بودهاند که بهراستی به آسمان عروج میکردهاند، و انبوه تماشاگران میتوانستهاند حیوان قربانی را شناور بر فراز ابرها ببینند، و در آن حال ضربههای دف شمن نیز در پی او شتاب میگرفت و خود شمن نیز با آن جامهی سحرآمیزش او را دنبال میکرد.(254) به همین شکل افتخار بالا رفتن تا بهشت بر پشت اسب به یک شمن بزرگ مغول دوران چنگیزخان نیز نسبت داده میشود.(255)
نگاهی به داستان سفر آستیاکهای یئنیسئی به آسمان میتواند تصوری از بخش پایانی سفر شمنهای آلتایی به جایگاه بای اولگن بدهد، زیرا که در گزارش رادلوف این بخش از مراسم آلتایی به اختصار نقل شدهاست. شمن آستیاک در آوازش میگوید که با استفاده از طنابی که از بهشت برایش آویختهاند تا آنجا بالا میرود(256) و در راه، ستارگانی را که سد راهش هستند کنار میزند. او سوار بر یک قایق بادبانی در آسمان راه میسپارد، و سرانجام با چنان سرعتی بر زمین نازل میشود که از آن باد بر میخیزد. پس از آن، او به جهان زیرین سفر میکند و در راه این سفر "شیاطین بالدار" دستیار او هستند.(257) همچنین میگویند که در میان آستیاکها و یوراکها شمن هنگام اوج گرفتن در آسمان در وصف سرزمینهای گوناگونی که میبیند ترانه میخواند. او در سرزمین گلهای سرخ و در میان کاجهای توندرا سیر میکند، و این جاییست که پدربزرگش در گذشته دف او را برایش ساختهاست. این خود اشارهی جالبیست به اعتقاد ارثی بودن و انتقال موهبت پیغامبری از نیاکان به نسل بعدی. او در میان ابرهای ارغوانی به خواب میرود، و سرانجام از راه یک رود بر زمین نزول میکند،(258) سپس خدایان بهشتی را و خورشید را، ماه را، درختان را، و جانوران زمینی را، با همین ترتیب، پاس میدارد و برای مردم عمر طولانی و شادی و غیره آرزو میکند.(259)
این گزارشهای سفر شمنها به بهشت را میتوانیم با گزارش مربوط به نصب شمن تازه در میان بوریاتها و مراسم بزرگ قربانی اسب در میان آنان مقایسه کنیم. این مراسم با تشریفاتی بسیار شبیه مراسم آلتایی برگزار میشود، بهجز آنکه بنا بر گزارش کورتین Curtin از مراسم بوریاتها، خود شمن نفس مرگ را در اسب نمیدمد و این کار را به دیگری واگذار میکند. در مراسم قربانی بوریاتها درختی بزرگ در مرکز یورت مینشانند، چنانکه انتهای آن از سوراخ دود سیاهچادر بیرون میرود و بر بلندترین نقطهی آن رشتههای رنگین ابریشمین میبندند به نشانهی رنگهای رنگینکمان. انتهای دیگر این رشتهها را به بلندترین شاخهی درخت دیگری میبندند که اندکی دورتر قرار دارد و "ستون"(260) نامیده میشود. برخی از شمنها به بالای این درختها میروند و از آنجا هدایایی به خدایان میدهند. راوی ما میافزاید: "در گذشتههای دور چنان شمنهای توانایی وجود داشتند که میتوانستند روی رشتههای ابریشمین بسته شده از بالای درخت غان که از سوراخ دود یورت بیرون میزد تا درخت دیگر بیرون یورت راه بروند، و این را «راه رفتن روی رنگینکمان» مینامیدند."(261) در مراسم مشابهی که هنگام نصب شمن بوریات اجرا میشود، به ما میگویند که درخت بزرگ نشانده در میان یورت، نمادیست از ایزد دربان که به شمن اجازه میدهد به بهشت وارد شود. نوارهای سرخ و آبی از انتهای آن تا ردیفی از غانهای بیرون یورت بسته میشود، و این "جلوههاییست نمادین از گذرگاههای شمن برای رسیدن به جهان ارواح".(262) شمن از غانی که در میانهی یورت نشاندهاند، و نیز دستکم از یکی از آنهایی که بیرون یورت هستند بالا میرود، و گاه در طول ردیف درختان از بالای یکی به بالای دیگری میجهد بدین معنی که از یک طبقهی بهشت به طبقهی بالاتر رفتهاست، تا آنکه در بالای آخرین درخت میگوید که به آخرین طبقهی بهشت که توان رسیدن به آن را دارد رسیدهاست. به آسانی مشاهده میشود که چگونه گفتههایی از این قبیل که در گذشته شمنها در آسمان دیده میشدند، از این نمادگراییها سرچشمه گرفتهاند.
به گمان من نشانههایی از سفر شمن آلتای به حضور بای اولگن در بخشی از منظومهی اویغوری قوداتقو بیلیک [قوتادغو بیلیگ] نیز وجود دارد. این اثر در سدهی یازدهم در ترکستان شرقی نوشته شدهاست. بخش مورد اشارهی من مربوط به رؤیاییست که شخصی بهنام اوتکورمیش Otkürmish [اودگؤرموش] برای شاهزاده گونتوقتی الیک Kün-Tokty-Elik [گوندوغدو] نقل میکند. اوتکورمیش نقل میکند که چگونه در رؤیا نردبان بلندی با پنجاه پله پیشاروی خود دید.(263) او از این پلهها تا بالای نردبان رفت، که بنا بر روایتی که وامبری نقل کرده، مسیری با هفت منزل بود. در بالای نردبان یک دوشیزهی خدمتکار یا نگهبان به او آب داد تا بنوشد، و بادش زد تا خنک شود، جانی تازه گرفت، و توانست راهش را تا بهشت ادامه دهد، هرچند که بیهوش بود، "شاید از جد و جهد بسیار".
به نظر میرسد که این بخش جالب برای مترجم پر دردسر بوده، و چندین نکته همچنان مبهم ماندهاست. طبیعیست که میتوان به یاد تصویر خیالی نردبان یعقوب افتاد که آن نیز در خواب دیده شدهاست.(264) اما بهنظر میرسد که نزدیکترین شباهتها به این بخش را در کارها و باورهای شمنهای آلتای میتوان یافت، و به گمان من مطالعهی دقیقتر اینها میتواند راهگشای درک نکات مبهم متن اویغوری باشد.
بخش دوم نمایش دینی آلتای سفر شمن به سرزمین مردگان یا همان قلمرو ارلیک خان را حکایت میکند. پیشتر دیدیم (در همین فصل) که بخش دوم مراسم در میان آستیاکهای یئنیسئی گاه بیدرنگ پس از بازگشت از سفر بهشت اجرا میشود.
پوتانبن(265) خلاصهی نقل یکی از این نمایشها را که از مبلغ مسیحی روسی، پدر چیوالکوف Chivalkov بهدست آورده، در بایگانیش نگهداری کردهاست. در این روایت سفر شمن ترکان آلتای نقل میشود، و در این سفر او روح چند تن از مردگان را تا جهان زیرین، تا سرزمین ارلیک خان، ایزد تاریکی، بدرقه میکند. این متن در دسترس من نبودهاست و تنها میتوانم گزارشی از این اجرا بر پایهی نوشتههای خلاصهای که م. آ. چاپلیتسکا(266) و میخائیلوفسکی(267) منتشر کردهاند، در اینجا نقل کنم. متأسفانه هیچیک از ترانهها را نقل نکردهاند و تنها تعداد بسیار کمی از کلماتی را که شمن در واقع بهکار برده نقل کردهاند. با این همه دادهها آنقدر هست که نشان میدهد این اجرایی بسیار پر کار بوده، و جرئیات زندهی نقل شده شباهت بسیاری به بخشهایی از داستانهای منظوم ترکان آباکان دربارهی سفرهای فراطبیعی قهرمانان دارد.
شمن در تکگویی خود، سفرهایش را که از همان محل اجرا آغاز میشود، شرح میدهد. راه او بهسوی جنوب و آنسوی کوه آلتای است، سپس به چین میرسد با آن ریگزار زرد رنگ، و از استپ زرد میگذرد "که هیچ زاغی نمیتواند از فراز آن پرواز کند". جنبههای عملی اجرای استتیک شمن را در کلام خود او میتوان باز یافت: او فریاد میزند "اما ما به کمک آوازهایمان از آنها میگذریم"، هلهلهی همراهان او را تشویق میکند و آنان با او همآوازی میکنند. اکنون استپی سپیدگون پیش رویشان است "که هیچ کلاغ سیاهی بر فراز آن پرواز نکرده"، و بار دیگر کام همراهانش را با آوازش به ادامهی راه تشویق میکند. پس از استپ کوهی آنچنان بلند در پیش است که کام با رسیدن به قله نفسنفس میزند. البته او فراموش نمیکند که استخوانهای کامهای نگونبخت فراوانی را که نتوانستهاند به قله برسند، به همراهانش نشان دهد: "در کوهستانها استخوان انسانها ردیف ردیف توده شدهاند؛ کوهها با استخوان اسبها پر از لکههای سپید شدهاست". در تکههایی از این گونه ما جغرافیای سنتی و ساختار عمومی سرودهها را میبینیم. مشکلات و سختیهایی که شمن و همراهانش از آن سخن میگویند، به ناگزیر ما را بهیاد مشکلات همهی مسافران بیابانها و کوهستان آسیای میانهی شرقی میاندازد؛ از فا هیین Fa-hien تا فون لهکوک von le Coq، فلمینگ Fleming، و میلار Maillart.(268)
پس از صعود به قله، گروه همراهان اسبانشان را به درون سوراخی بر زمین میرانند که "دهان زمین" نام دارد و آنان را به جهان زیرین میرساند. در اینجا باید پهنهی دریایی را بر فراز یک تار مو بپیمایند و شمن بار دیگر با نشان دادن استخوانهای شمنهای بسیاری که به اعماق دریا سرنگون شدهاند، به کار خود اعتبار میبخشد. پس از گذشتن از دریا، کم راهش را بهسوی بارگاه ارلیک خان ادامه میدهد. این بارگاه شباهت زیادی به اقامتگاه راهبان بودایی دارد، با سگان بزرگ، دربانی که هیچ مخالفتی با گرفتن هدایا ندارد، و سرانجام خود خان بزرگ. کام با غریزهی نمایشی شگفتانگیزی تشریفات باریابی به حضور این فرمانروای مقتدر را شرح میدهد. خود فرمانروا نیز مانند همتایان مشرقزمینیاش متکبر، مغرور و مستبد توصیف میشود، اما در همان حال با شراب و هدایا بهآسانی نرم میشود. شمن با اجرای صحنهای گویا از خدای مست، میانپردهای خندهدار در کارش میگنجاند. خدا راضی میشود که دعای خیر بکند و حتی آگاهیهایی از آینده به کام میدهد. کام شادمان به خانه باز میگردد، راضی از این که از سرزمین مردگان بهسلامت جسته است. او به زمین باز میگردد، اما نه بر پشت اسبی که او را به جهان زیر زمین بردهبود، که بر پشت غازی که بیگمان نمادی از روح مردگان است.(269) او روی نک پنجههای پا پیرامون یورت راه میرود چنانکه گویی پرواز میکند، و همزمان صدای غاز را تقلید میکند. کاملانیه به پایان میرسد، یکی از حاضران دف را از دست او میگیرد، و کام گویی از خواب بیدار شدهباشد، چشمانش را میمالد. از او احوال میپرسند و از چند و چون سفرش، و او پاسخ میدهد: "سفر موفقیتآمیزی بود؛ بهگرمی از من پذیرایی کردند".
سیروشفسکی Sieroszewski بخش بزرگی از متن نمایش یک شمن یاقوت را که برای شفا دادن به بالین بیماری فراخوانده شدهبود، ثبت کردهاست(270) که جنبههای عام آن به گزارش پیشین از سفر شمن آلتای به جهان زیرین شباهت دارد. همچنین شکی نیست که بسیاری از کاملانیههایی که شاهدان اروپایی به اختصار شرح دادهاند، همگی نمایشهایی شبیه هم یا در مواردی کمکارتر بودهاند. پوتانین شاهد نمایش سفر یک شمن جوان آلتایی به نام انچو Enchu به جهان زیرین بودهاست،(271) و نمایش یک زنشمن(272) را نیز دیدهاست که در برخی جزئیات مهم شباهت زیادی به نمایش انچو داشته، اما من در اینجا نمیتوانم به آن بپردازم. رادلوف شاهد اجرای نمایشی از سفر شمن به جهان زیرین بوده، که خود بخشی از مراسم چهلم شخصی در خانهی محل سکونت او بودهاست. در گزارش رادلوف کام وانمود میکند که روح شخص مرده را به آخرین منزلش در قلمرو ارلیک هدایت میکند، و در این حال صدای مرده را، که این بار زنی بوده، با صدای زیر زنانه تقلید میکند. او همچنین با بستگان مردهی آن زن، که از پیش در قلمرو ارلیک هستند، سخن میگوید. رادلوف میگوید که صحنهی غریب، همراه با نورپردازی جادویی آتش، و رقص شمن آنچنان تأثیر نیرومندی بر او داشته که مدتی طولانی حرکات شمن را با نگاه دنبال میکرده و محیط پیرامون را تمام و کمال از یاد بردهاست. او میافزاید که حتی آلتاییها نیز "در این صحنهی غریب غرق شدند، دستشان با چپقهایشان پایین آمد و نزدیک ربع ساعت سکوت کامل برقرار شد."(273) استادلینگ،(274) و سیروشفسکی نیز با دیدن هنرنمایی شمن یاقوت به همان میزان متأثر شدهاند. سیروشفسکی توجه ما را بهویژه به امتیاز ادبی اجراهای حرفهای ترینهای آنان جلب میکند؛ به مهارت آنان در تناوب فریادهای غریب و سکوت، ارتعاشهای گویای صدایشان، که گاه ملتمسانه است و گاه تهدیدآمیز، بهنوبت موزون است، و سپس ترسناک؛ غرش دف که بهدقت با حالت لحظه هماهنگ است؛ کاربرد شگفتانگیز و ماهرانهی واژهگزینی شاعرانه و زبان تمثیلی، چرخش گویای عبارت، و استعارههای خشن که ترجمه را غیر ممکن میکند.(275)
شمنهای بوریات نیز درست مانند شمنهای یاقوت که برای درمان بیماران به قلمرو ارلیک میروند، این سفر را انجام میدهند. و در این مورد نیز یکی از بهترین گزارشهای در دسترس ما دربارهی شمنیست که او را برای شفا دادن به یک بیمار فرا خواندهاند. شمن روح شخص بیمار را، که بستگانش میگویند که جسم او را ترک کرده، جستوجو میکند. او همه جای جهان را میکاود: جنگلهای انبوه، استپها، قعر دریاها، و با یافتنش، آن را به جسم بیمار باز میگرداند.(276) اگر روح بیمار در این جهان یافت نشود، شمن باید آن را در جهان زیرین بجوید، سفری دور و دراز و دشوار به آنجا بکند و پیشکشهایی گرانبها به ارلیک تقدیم کند. در برخی موارد شمن به بیمار اطلاع میدهد که ارلیک روح دیگری را در عوض روح او میطلبد، و سپس روح یکی از دوستان بیمار را هنگامی که او در خواب است، به بند میکشد. این روح چکاوکی میشود، و شمن نیز خود در این کاملانیه نقش یک باز را بازی میکند، روح [چکاوک] را شکار میکند و به ارلیک تحویل میدهد، و آنگاه ارلیک روح شخص بیمار را رها میکند.(277) این مراسم بسیاری از منظومههای ترکان آباکان را به یاد ما میآورد که در آنها روح قهرمان را یک "زمین – پهلوان" earth-hero، مردی پلید از جهان زیرین که در مقام فرستادهی ارلیک خدمت میکند، در گوشه و کنار جهان و در همه جا و همه چیز دنبال میکند.
سفر به جایگاه ارلیک و اولگن، آنچنان که اینجا شرح دادیم، هیچ افتی در روند دراماتیک نمایش شمنهای آسیایی ایجاد نمیکند. در میان یاقوتها، قربانیان را به پیشگاه روح نگاهبان شکارچیان و نیز ماهیگیران تقدیم میکنند، و گفته میشود که این کار با حرکات نمایشی شمن همراهی میشود، و او هنگام اجرای نقش باریللاخ Baryllakh، یا روح شکار، خنده و لودگی میکند.(278) گزارش شدهاست که یاقوتها همواره این روح را در حال خنده و عاشق خنده تصویر میکنند.(279)
____________________________________
251 - برای مطالعهی بیشتر در این باره، خواننده میتواند به نوشتهی دیگری از چادویک رجوع کند در Journal of the Royal Anthropological Institute, LXVI (1936), 291 ff..
258 - این را میتوان با داستان زنان غیبگوی کرانهی دریای دیاکس Dyaks در بورنئوی شمالی مقایسه کرد. او گروه ارواح همراهش را سوار بر قایقی و از راه رودی به جهان زیرین میبرد.
259 - در سالهای مبارزهی استالینیسم با نمادهای همهی انواع دینها در اتحاد شوروی سابق، شمنها نیز در امان نماندند و مأموران دستگاه اطلاعاتی بسیاری از آنان را اعدام کردند یا به شکلی وحشیانه از هواپیمای در حال پرواز به بیرون پرتاب کردند تا به باورمندان آنان نشان دهند که شمن قدرت پرواز ندارد. بقایای شمنها از آن پس تا دههی 1980 در عمل زندگانی زیر زمینی داشتند. بنگرید از جمله به این نشانی: http://www.newdawnmagazine.com/articles/secrets-of-siberian-shamanism [مترجم فارسی]
260 - این ستون بیاختیار ایرمینسول Irminsul یا ستون مقدس ساکسونهای باستان را بهیاد میآورد که آن را "ستون جهانی نگاهدار همه چیز" universalis columna quasi sustinens omnia توصیف کردهاند (Translatio S. Alexandri, cap. 3. Mon. Germ. II, 676).
264 - سفر تکوین، باب 28، آیهی 12.
مقایسهی این گزارش با داستانهای منظوم ترکان آباکان نشان میدهد که سفر مردان و زنان قهرمان به بهشت، بسیار شبیه سفرهای شمنهای مورد بحث ما به جایگاه بای اولگن است.(251) اما نزدیکترین شباهت را در میان یاقوتها(252) و مردمان غیر ترک همسایگیشان مانند آستیاکهای یئنیسئی Ostyak و یوراکها Yurak میتوان یافت.(253) مراسم اینان چنان شباهتهایی به مراسم شمنهای ترک دارد که گرچه کمبود جا اجازه نمیدهد که بیش از اشارهای کوتاه به آنها بکنیم، اما همین نگاه گذرا نشان میدهد که آگاهی از این مراسم دانش ما را از مراسم ترکی تکمیل میکند.
یاقوتها میگویند که در زمانهای گذشته شمنهایی بودهاند که بهراستی به آسمان عروج میکردهاند، و انبوه تماشاگران میتوانستهاند حیوان قربانی را شناور بر فراز ابرها ببینند، و در آن حال ضربههای دف شمن نیز در پی او شتاب میگرفت و خود شمن نیز با آن جامهی سحرآمیزش او را دنبال میکرد.(254) به همین شکل افتخار بالا رفتن تا بهشت بر پشت اسب به یک شمن بزرگ مغول دوران چنگیزخان نیز نسبت داده میشود.(255)
نگاهی به داستان سفر آستیاکهای یئنیسئی به آسمان میتواند تصوری از بخش پایانی سفر شمنهای آلتایی به جایگاه بای اولگن بدهد، زیرا که در گزارش رادلوف این بخش از مراسم آلتایی به اختصار نقل شدهاست. شمن آستیاک در آوازش میگوید که با استفاده از طنابی که از بهشت برایش آویختهاند تا آنجا بالا میرود(256) و در راه، ستارگانی را که سد راهش هستند کنار میزند. او سوار بر یک قایق بادبانی در آسمان راه میسپارد، و سرانجام با چنان سرعتی بر زمین نازل میشود که از آن باد بر میخیزد. پس از آن، او به جهان زیرین سفر میکند و در راه این سفر "شیاطین بالدار" دستیار او هستند.(257) همچنین میگویند که در میان آستیاکها و یوراکها شمن هنگام اوج گرفتن در آسمان در وصف سرزمینهای گوناگونی که میبیند ترانه میخواند. او در سرزمین گلهای سرخ و در میان کاجهای توندرا سیر میکند، و این جاییست که پدربزرگش در گذشته دف او را برایش ساختهاست. این خود اشارهی جالبیست به اعتقاد ارثی بودن و انتقال موهبت پیغامبری از نیاکان به نسل بعدی. او در میان ابرهای ارغوانی به خواب میرود، و سرانجام از راه یک رود بر زمین نزول میکند،(258) سپس خدایان بهشتی را و خورشید را، ماه را، درختان را، و جانوران زمینی را، با همین ترتیب، پاس میدارد و برای مردم عمر طولانی و شادی و غیره آرزو میکند.(259)
این گزارشهای سفر شمنها به بهشت را میتوانیم با گزارش مربوط به نصب شمن تازه در میان بوریاتها و مراسم بزرگ قربانی اسب در میان آنان مقایسه کنیم. این مراسم با تشریفاتی بسیار شبیه مراسم آلتایی برگزار میشود، بهجز آنکه بنا بر گزارش کورتین Curtin از مراسم بوریاتها، خود شمن نفس مرگ را در اسب نمیدمد و این کار را به دیگری واگذار میکند. در مراسم قربانی بوریاتها درختی بزرگ در مرکز یورت مینشانند، چنانکه انتهای آن از سوراخ دود سیاهچادر بیرون میرود و بر بلندترین نقطهی آن رشتههای رنگین ابریشمین میبندند به نشانهی رنگهای رنگینکمان. انتهای دیگر این رشتهها را به بلندترین شاخهی درخت دیگری میبندند که اندکی دورتر قرار دارد و "ستون"(260) نامیده میشود. برخی از شمنها به بالای این درختها میروند و از آنجا هدایایی به خدایان میدهند. راوی ما میافزاید: "در گذشتههای دور چنان شمنهای توانایی وجود داشتند که میتوانستند روی رشتههای ابریشمین بسته شده از بالای درخت غان که از سوراخ دود یورت بیرون میزد تا درخت دیگر بیرون یورت راه بروند، و این را «راه رفتن روی رنگینکمان» مینامیدند."(261) در مراسم مشابهی که هنگام نصب شمن بوریات اجرا میشود، به ما میگویند که درخت بزرگ نشانده در میان یورت، نمادیست از ایزد دربان که به شمن اجازه میدهد به بهشت وارد شود. نوارهای سرخ و آبی از انتهای آن تا ردیفی از غانهای بیرون یورت بسته میشود، و این "جلوههاییست نمادین از گذرگاههای شمن برای رسیدن به جهان ارواح".(262) شمن از غانی که در میانهی یورت نشاندهاند، و نیز دستکم از یکی از آنهایی که بیرون یورت هستند بالا میرود، و گاه در طول ردیف درختان از بالای یکی به بالای دیگری میجهد بدین معنی که از یک طبقهی بهشت به طبقهی بالاتر رفتهاست، تا آنکه در بالای آخرین درخت میگوید که به آخرین طبقهی بهشت که توان رسیدن به آن را دارد رسیدهاست. به آسانی مشاهده میشود که چگونه گفتههایی از این قبیل که در گذشته شمنها در آسمان دیده میشدند، از این نمادگراییها سرچشمه گرفتهاند.
به گمان من نشانههایی از سفر شمن آلتای به حضور بای اولگن در بخشی از منظومهی اویغوری قوداتقو بیلیک [قوتادغو بیلیگ] نیز وجود دارد. این اثر در سدهی یازدهم در ترکستان شرقی نوشته شدهاست. بخش مورد اشارهی من مربوط به رؤیاییست که شخصی بهنام اوتکورمیش Otkürmish [اودگؤرموش] برای شاهزاده گونتوقتی الیک Kün-Tokty-Elik [گوندوغدو] نقل میکند. اوتکورمیش نقل میکند که چگونه در رؤیا نردبان بلندی با پنجاه پله پیشاروی خود دید.(263) او از این پلهها تا بالای نردبان رفت، که بنا بر روایتی که وامبری نقل کرده، مسیری با هفت منزل بود. در بالای نردبان یک دوشیزهی خدمتکار یا نگهبان به او آب داد تا بنوشد، و بادش زد تا خنک شود، جانی تازه گرفت، و توانست راهش را تا بهشت ادامه دهد، هرچند که بیهوش بود، "شاید از جد و جهد بسیار".
به نظر میرسد که این بخش جالب برای مترجم پر دردسر بوده، و چندین نکته همچنان مبهم ماندهاست. طبیعیست که میتوان به یاد تصویر خیالی نردبان یعقوب افتاد که آن نیز در خواب دیده شدهاست.(264) اما بهنظر میرسد که نزدیکترین شباهتها به این بخش را در کارها و باورهای شمنهای آلتای میتوان یافت، و به گمان من مطالعهی دقیقتر اینها میتواند راهگشای درک نکات مبهم متن اویغوری باشد.
بخش دوم نمایش دینی آلتای سفر شمن به سرزمین مردگان یا همان قلمرو ارلیک خان را حکایت میکند. پیشتر دیدیم (در همین فصل) که بخش دوم مراسم در میان آستیاکهای یئنیسئی گاه بیدرنگ پس از بازگشت از سفر بهشت اجرا میشود.
پوتانبن(265) خلاصهی نقل یکی از این نمایشها را که از مبلغ مسیحی روسی، پدر چیوالکوف Chivalkov بهدست آورده، در بایگانیش نگهداری کردهاست. در این روایت سفر شمن ترکان آلتای نقل میشود، و در این سفر او روح چند تن از مردگان را تا جهان زیرین، تا سرزمین ارلیک خان، ایزد تاریکی، بدرقه میکند. این متن در دسترس من نبودهاست و تنها میتوانم گزارشی از این اجرا بر پایهی نوشتههای خلاصهای که م. آ. چاپلیتسکا(266) و میخائیلوفسکی(267) منتشر کردهاند، در اینجا نقل کنم. متأسفانه هیچیک از ترانهها را نقل نکردهاند و تنها تعداد بسیار کمی از کلماتی را که شمن در واقع بهکار برده نقل کردهاند. با این همه دادهها آنقدر هست که نشان میدهد این اجرایی بسیار پر کار بوده، و جرئیات زندهی نقل شده شباهت بسیاری به بخشهایی از داستانهای منظوم ترکان آباکان دربارهی سفرهای فراطبیعی قهرمانان دارد.
شمن در تکگویی خود، سفرهایش را که از همان محل اجرا آغاز میشود، شرح میدهد. راه او بهسوی جنوب و آنسوی کوه آلتای است، سپس به چین میرسد با آن ریگزار زرد رنگ، و از استپ زرد میگذرد "که هیچ زاغی نمیتواند از فراز آن پرواز کند". جنبههای عملی اجرای استتیک شمن را در کلام خود او میتوان باز یافت: او فریاد میزند "اما ما به کمک آوازهایمان از آنها میگذریم"، هلهلهی همراهان او را تشویق میکند و آنان با او همآوازی میکنند. اکنون استپی سپیدگون پیش رویشان است "که هیچ کلاغ سیاهی بر فراز آن پرواز نکرده"، و بار دیگر کام همراهانش را با آوازش به ادامهی راه تشویق میکند. پس از استپ کوهی آنچنان بلند در پیش است که کام با رسیدن به قله نفسنفس میزند. البته او فراموش نمیکند که استخوانهای کامهای نگونبخت فراوانی را که نتوانستهاند به قله برسند، به همراهانش نشان دهد: "در کوهستانها استخوان انسانها ردیف ردیف توده شدهاند؛ کوهها با استخوان اسبها پر از لکههای سپید شدهاست". در تکههایی از این گونه ما جغرافیای سنتی و ساختار عمومی سرودهها را میبینیم. مشکلات و سختیهایی که شمن و همراهانش از آن سخن میگویند، به ناگزیر ما را بهیاد مشکلات همهی مسافران بیابانها و کوهستان آسیای میانهی شرقی میاندازد؛ از فا هیین Fa-hien تا فون لهکوک von le Coq، فلمینگ Fleming، و میلار Maillart.(268)
پس از صعود به قله، گروه همراهان اسبانشان را به درون سوراخی بر زمین میرانند که "دهان زمین" نام دارد و آنان را به جهان زیرین میرساند. در اینجا باید پهنهی دریایی را بر فراز یک تار مو بپیمایند و شمن بار دیگر با نشان دادن استخوانهای شمنهای بسیاری که به اعماق دریا سرنگون شدهاند، به کار خود اعتبار میبخشد. پس از گذشتن از دریا، کم راهش را بهسوی بارگاه ارلیک خان ادامه میدهد. این بارگاه شباهت زیادی به اقامتگاه راهبان بودایی دارد، با سگان بزرگ، دربانی که هیچ مخالفتی با گرفتن هدایا ندارد، و سرانجام خود خان بزرگ. کام با غریزهی نمایشی شگفتانگیزی تشریفات باریابی به حضور این فرمانروای مقتدر را شرح میدهد. خود فرمانروا نیز مانند همتایان مشرقزمینیاش متکبر، مغرور و مستبد توصیف میشود، اما در همان حال با شراب و هدایا بهآسانی نرم میشود. شمن با اجرای صحنهای گویا از خدای مست، میانپردهای خندهدار در کارش میگنجاند. خدا راضی میشود که دعای خیر بکند و حتی آگاهیهایی از آینده به کام میدهد. کام شادمان به خانه باز میگردد، راضی از این که از سرزمین مردگان بهسلامت جسته است. او به زمین باز میگردد، اما نه بر پشت اسبی که او را به جهان زیر زمین بردهبود، که بر پشت غازی که بیگمان نمادی از روح مردگان است.(269) او روی نک پنجههای پا پیرامون یورت راه میرود چنانکه گویی پرواز میکند، و همزمان صدای غاز را تقلید میکند. کاملانیه به پایان میرسد، یکی از حاضران دف را از دست او میگیرد، و کام گویی از خواب بیدار شدهباشد، چشمانش را میمالد. از او احوال میپرسند و از چند و چون سفرش، و او پاسخ میدهد: "سفر موفقیتآمیزی بود؛ بهگرمی از من پذیرایی کردند".
سیروشفسکی Sieroszewski بخش بزرگی از متن نمایش یک شمن یاقوت را که برای شفا دادن به بالین بیماری فراخوانده شدهبود، ثبت کردهاست(270) که جنبههای عام آن به گزارش پیشین از سفر شمن آلتای به جهان زیرین شباهت دارد. همچنین شکی نیست که بسیاری از کاملانیههایی که شاهدان اروپایی به اختصار شرح دادهاند، همگی نمایشهایی شبیه هم یا در مواردی کمکارتر بودهاند. پوتانین شاهد نمایش سفر یک شمن جوان آلتایی به نام انچو Enchu به جهان زیرین بودهاست،(271) و نمایش یک زنشمن(272) را نیز دیدهاست که در برخی جزئیات مهم شباهت زیادی به نمایش انچو داشته، اما من در اینجا نمیتوانم به آن بپردازم. رادلوف شاهد اجرای نمایشی از سفر شمن به جهان زیرین بوده، که خود بخشی از مراسم چهلم شخصی در خانهی محل سکونت او بودهاست. در گزارش رادلوف کام وانمود میکند که روح شخص مرده را به آخرین منزلش در قلمرو ارلیک هدایت میکند، و در این حال صدای مرده را، که این بار زنی بوده، با صدای زیر زنانه تقلید میکند. او همچنین با بستگان مردهی آن زن، که از پیش در قلمرو ارلیک هستند، سخن میگوید. رادلوف میگوید که صحنهی غریب، همراه با نورپردازی جادویی آتش، و رقص شمن آنچنان تأثیر نیرومندی بر او داشته که مدتی طولانی حرکات شمن را با نگاه دنبال میکرده و محیط پیرامون را تمام و کمال از یاد بردهاست. او میافزاید که حتی آلتاییها نیز "در این صحنهی غریب غرق شدند، دستشان با چپقهایشان پایین آمد و نزدیک ربع ساعت سکوت کامل برقرار شد."(273) استادلینگ،(274) و سیروشفسکی نیز با دیدن هنرنمایی شمن یاقوت به همان میزان متأثر شدهاند. سیروشفسکی توجه ما را بهویژه به امتیاز ادبی اجراهای حرفهای ترینهای آنان جلب میکند؛ به مهارت آنان در تناوب فریادهای غریب و سکوت، ارتعاشهای گویای صدایشان، که گاه ملتمسانه است و گاه تهدیدآمیز، بهنوبت موزون است، و سپس ترسناک؛ غرش دف که بهدقت با حالت لحظه هماهنگ است؛ کاربرد شگفتانگیز و ماهرانهی واژهگزینی شاعرانه و زبان تمثیلی، چرخش گویای عبارت، و استعارههای خشن که ترجمه را غیر ممکن میکند.(275)
شمنهای بوریات نیز درست مانند شمنهای یاقوت که برای درمان بیماران به قلمرو ارلیک میروند، این سفر را انجام میدهند. و در این مورد نیز یکی از بهترین گزارشهای در دسترس ما دربارهی شمنیست که او را برای شفا دادن به یک بیمار فرا خواندهاند. شمن روح شخص بیمار را، که بستگانش میگویند که جسم او را ترک کرده، جستوجو میکند. او همه جای جهان را میکاود: جنگلهای انبوه، استپها، قعر دریاها، و با یافتنش، آن را به جسم بیمار باز میگرداند.(276) اگر روح بیمار در این جهان یافت نشود، شمن باید آن را در جهان زیرین بجوید، سفری دور و دراز و دشوار به آنجا بکند و پیشکشهایی گرانبها به ارلیک تقدیم کند. در برخی موارد شمن به بیمار اطلاع میدهد که ارلیک روح دیگری را در عوض روح او میطلبد، و سپس روح یکی از دوستان بیمار را هنگامی که او در خواب است، به بند میکشد. این روح چکاوکی میشود، و شمن نیز خود در این کاملانیه نقش یک باز را بازی میکند، روح [چکاوک] را شکار میکند و به ارلیک تحویل میدهد، و آنگاه ارلیک روح شخص بیمار را رها میکند.(277) این مراسم بسیاری از منظومههای ترکان آباکان را به یاد ما میآورد که در آنها روح قهرمان را یک "زمین – پهلوان" earth-hero، مردی پلید از جهان زیرین که در مقام فرستادهی ارلیک خدمت میکند، در گوشه و کنار جهان و در همه جا و همه چیز دنبال میکند.
سفر به جایگاه ارلیک و اولگن، آنچنان که اینجا شرح دادیم، هیچ افتی در روند دراماتیک نمایش شمنهای آسیایی ایجاد نمیکند. در میان یاقوتها، قربانیان را به پیشگاه روح نگاهبان شکارچیان و نیز ماهیگیران تقدیم میکنند، و گفته میشود که این کار با حرکات نمایشی شمن همراهی میشود، و او هنگام اجرای نقش باریللاخ Baryllakh، یا روح شکار، خنده و لودگی میکند.(278) گزارش شدهاست که یاقوتها همواره این روح را در حال خنده و عاشق خنده تصویر میکنند.(279)
____________________________________
251 - برای مطالعهی بیشتر در این باره، خواننده میتواند به نوشتهی دیگری از چادویک رجوع کند در Journal of the Royal Anthropological Institute, LXVI (1936), 291 ff..
252 - Sieroszewski, Revue de l'Histoire des Religions (1902), pp. 331 f.
253 - گفته میشود که در اجرای مراسم شمنهای تونغوس نیز جاذبههای نمایشی وجود دارد. بنگرید به Lindgren, "Notes on the Reindeer Tungus of Manchuria" (unpublished), pp. 19 f.، و نیز Shirokogoroff, The Psychomental Complex of the Tungus, pp. 304 ff..254 - See Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 238.
255 - See Köprülüzade, Influence du chamanisme turco-mongol, p. 17.
256 - این وسیله را میتوان با وسیلهی صعود قهرمانان پولینزی به بهشت مقایسه کرد.255 - See Köprülüzade, Influence du chamanisme turco-mongol, p. 17.
257 - Mikhailovsky, Journal of the Royal Anthropological Institute XXIV, 67.
میخائیلوفسکی استاد دانشگاه مسکو بودهاست. دو مقاله از او که من پیوسته به آنها ارجاع میدهم، بر پایهی اطلاعاتی که از جهانگردان روس گرد آمده، نوشته شدهاند، و بسیار جالب و سودمنداند زیرا حاوی اطلاعاتی هستند که در جاهای دیگر به آسانی به دست نمیآید.258 - این را میتوان با داستان زنان غیبگوی کرانهی دریای دیاکس Dyaks در بورنئوی شمالی مقایسه کرد. او گروه ارواح همراهش را سوار بر قایقی و از راه رودی به جهان زیرین میبرد.
259 - در سالهای مبارزهی استالینیسم با نمادهای همهی انواع دینها در اتحاد شوروی سابق، شمنها نیز در امان نماندند و مأموران دستگاه اطلاعاتی بسیاری از آنان را اعدام کردند یا به شکلی وحشیانه از هواپیمای در حال پرواز به بیرون پرتاب کردند تا به باورمندان آنان نشان دهند که شمن قدرت پرواز ندارد. بقایای شمنها از آن پس تا دههی 1980 در عمل زندگانی زیر زمینی داشتند. بنگرید از جمله به این نشانی: http://www.newdawnmagazine.com/articles/secrets-of-siberian-shamanism [مترجم فارسی]
260 - این ستون بیاختیار ایرمینسول Irminsul یا ستون مقدس ساکسونهای باستان را بهیاد میآورد که آن را "ستون جهانی نگاهدار همه چیز" universalis columna quasi sustinens omnia توصیف کردهاند (Translatio S. Alexandri, cap. 3. Mon. Germ. II, 676).
261 - Curtin, A Journey in Southern Siberia, p. 108.
مقایسه این گزارش از آیین سیبری، با دستانها و منظومههای پولینزی مربوط به قهرمانانی از قبیل تاوهاکی Tawhaki جالب است.262 - See Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 188.
263 - نردبانی که از آن سخن رفته بیگمان از آن نوعیست که امروزه نیز در سیبری کاربرد همگانی دارد. این نردبان از تنها یک تیر میانی تشکیل شدهاست و پلههایی که بهطور متناوب از دو طرف آن بیرون زدهاند، مانند یک درخت کاج سوزنی که لختش کردهباشند و شاخههایش را چیده باشند و تنها تکه کوتاهی از انتهای شاخه را بر تنه باقی گذاشتهباشند، چیزی شبیه به پلههای تیرهای تلگراف خودمان.264 - سفر تکوین، باب 28، آیهی 12.
265 - Potanin, Sketches of North – Western Mongolia IV, 64 ff.
266 - M. A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, pp. 240 ff.
267 - Op. cit. XXIV, 72 f.
268 - فا هیین زائر بودایی چینی، در مطلبی که در حدود سال 400 میلادی دربارهی بیابان تکلهمکان Taklamakan نوشته، این بیابان را پر از شیاطین خبیث توصیف کردهاست و میافزاید که در آنجا "نه پرندهای در پرواز بر آسمان بود و نه چرندهای در گردش بر زمین... یافتن راه ممکن نیست مگر از روی استخوانهای پوسیدهی مردگان، که امتداد راه را نشان میدهد". (بنگرید به "Travels of Fa-hien" در Beal's Buddhist Reords of the Western World, London, 1884, I, XXIV) سه سده دیرتر، دیگر زائر چینی، هوییین تسیانگ Huien Tsiang نیز نقل میکند که که گذرگاههای هندوکش Hindu Kush آنچنان بلنداند که هیچ پرندهای یارای پرواز بر فراز قلهها را ندارد. (بنگرید به Beal, Buddhist Records, etc. II, 285, f. و همچنین به Le Coq, Buried Treasures, pp. 154 ff.)266 - M. A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, pp. 240 ff.
267 - Op. cit. XXIV, 72 f.
269 - See Journal of the Royal Anthropological Institute XXIV, 72 f.
270 - Revue de l' Histoire des Religions (1902), pp. 331 f.
271 - Mikhailovsky, op. cit. XXIV (1894), 71 f.; Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 240.
272 - Mikhailovsky, op. cit. P. 72.
273 - Radlov, Aus Sibirien II, 53 f.
274 - Stadling, Shamanismen i Norra Asien, p. 134.
275 - Revue de l' Histoire des Religions (1902), p. 325.
276 - میتوانیم با گفتهی شیروکاگوروف Shirokogoroff (پیشین) دربارهی شمن تونغوسها مقایسه کنیم: میگویند که روح این شمن میتواند "برای جستن بهشت یا گوشههای دورافتادهی زمین، جسمش را ترک کند و به جستوجوی ارواحی برود که ناخوشی و تیرهروزی ایجاد کردهاند."270 - Revue de l' Histoire des Religions (1902), pp. 331 f.
271 - Mikhailovsky, op. cit. XXIV (1894), 71 f.; Czaplicka, Aboriginal Siberia, p. 240.
272 - Mikhailovsky, op. cit. P. 72.
273 - Radlov, Aus Sibirien II, 53 f.
274 - Stadling, Shamanismen i Norra Asien, p. 134.
275 - Revue de l' Histoire des Religions (1902), p. 325.
277 - So Potanin; see Mikhailovsky, op. cit. pp. 69 f.
278 - میخائیلوفسکی، پیشین، ص 96. میتوان با بخش مربوط به حالت جذبهی "بخشی" که کوستانایییف Koustanaiev آن را ثبت کرده و کاستانیه در Magie et exorcisme، ص 103 نقل کرده، مقایسه کرد.279 - Mikhailovsky, loc. cit.
11 May 2016
انسان کتبی، و انسان شفاهی
در یکی از نقدهایی که بر کتاب "قطران در عسل" نوشته شد، نویسندهی گرامی به درستی صفت "آدم کتبی" بر من نهادند. این "آدم شفاهی" نبودن در موارد بسیاری مایهی رنج و پشیمانیم شده که چرا چنین گفتم و چنان نگفتم، یا چرا آن جملهام را دقیقتر نگفتم، باید این را هم میگفتم، و آن را نمیباید میگفتم، و... اما دریغا که گفتهی شفاهی متنی نانوشته است و دیگر نمیتوان حک و اصلاحش کرد.
از این مصاحبهام در برنامهی "به عبارت دیگر" در مجموع راضی هستم، اما اینجا هم جملههای نادقیق و پاسخهای نابهجا وجود دارد. از جمله، فردای مصاحبه به فکرم رسید که در ثانیههای پایانی برنامه میبایست یک جمله را میافزودم. آنجا که آقای فانی پرسیدند: «آیا هیچوقت حس گناه به شما دست داد که شما بقیهی رفقایتان را ول کردید که کشته بشوند و خودتان آمدید بیرون؟» بعد از توضیحی که دادم باید میافزودم: «کسانی باید احساس گناه کنند که آن انسانها را، و انسانهای بیشمار دیگری را، به شکلهای گوناگون کشتند و نابود کردند.»
https://www.youtube.com/watch?v=1a18JcMG7MI
09 May 2016
به عبارت دیگر
بار دیگر ساکن بیمارستان شدم! البته چیزی نیست و رفعش میکنیم. در عوض فردا، سه شنبه 10 می، 21 اردیبهشت، سالم و سر حال در برنامهی "به عبارت دیگر" تلویزیون بیبیسی فارسی حضور دارم! ساعت 3 بعد از ظهر به وقت لندن، 4 بعد از ظهر به وقت اروپای مرکزی، و ششونیم بعد از ظهر به وقت تهران. دیرتر نیز میتوان همین برنامه را تا یک هفته در وبگاه بیبیسی فارسی، و باز دیرتر در یوتیوب دید.
در این نشانی ببینید.
در این نشانی ببینید.
Subscribe to:
Posts (Atom)