02 August 2023
Från den gråa världen - 129
Förbannade detta "skriftliga" sinne, författarens sinne; Ett sinne som inte har färdiga ord och meningar att yttra sig med muntligt, ett sinne som inte kan producera ord och meningar verbalt, på plats och för tillfället, att säga något passande och lämpligt, att säga något: äntligen säga något! Nämen säg något då! Är du stum…? Fan! Attans!
Jag hade en god vän på besök hos mig. För några dagar sen, de sista dagarna av hennes vistelse i Stockholm, åkte vi en guidad tur med båt i Stockholms skärgård.
På väg ut satt vi på övre däck, njöt av vinden och solen och tittade på landskapet. Jag har åkt den här sträckan femtioelva gånger och har sett allt, men för min gäst var allt nytt och det var uppenbart att turen var intressant för henne.
På väg tillbaka gick vi till nedre däck och satte oss i en mysig vrå, utan vind eller sol, på mjuka och sköna stolar. Samtidigt steg även nya passagerare ombord för att återvända från Vaxholm till Stockholm. En familj, en man och kvinna och tre små barn, varav den yngsta ett spädbarn i mammas famn, kom och satte sig vid vårt bord.
Min vän och jag lyssnade på guiden, småpratade, och tittade på vad guiden berättade om. Men varje gång jag tittade på damen som satt vid vårt bord verkade hon mer och mer bekant. Äntligen, när hon tittade ut med hela sitt ansikte vänt mot mig, kände jag igen henne: Hon var ju… hon var ju… Jag gillade ju henne så mycket! En av de mest populära friidrottsmästarna i Sverige och världen, världsrekordhållaren: Sanna Kallur, mästare på 60m och 100m häck!
Åh, vad jag har gillat henne som en bra idrottspersonlighet! Wow! Jag hade aldrig drömt om att en dag skulle träffa henne så nära i verkligheten. Vad ska jag göra nu? Vad ska jag göra nu?
En del av mitt sinne var upptaget med småprat med min gäst, en del med guidens berättelse från högtalaren, en del med att titta på den sköna naturen runt omkring, och i resten av mitt sinne funderade jag på hur jag skulle börja en konversation med dessa kändisar som satt vid vårt bord. Vad skulle jag säga? Hur säger man?
Nyligen hade jag sett henne på tävlingen "Mästarnas mästare" på TV, men tyvärr nådde hon inte finalen, och för 15 år sedan såg jag henne i OS i Peking 2008 då hon i semifinalen föll vid den första häcken, och det gjorde väldigt ont. Så mycket att jag skrev ett inlägg på svenska på min blogg, med titeln "Olympisk anda":
”Det gjorde väldigt ont att se Sanna Kallur ramla och inte få visa vad hon går för. Jag satt chockad i minuter och tänkte: Tänk bara…, tänk om alla hennes medtävlande skulle stanna, vända tillbaka, hjälpa henne på benen, gå tillsammans till startlinjen och begära att försöket upprepas! Tänk! DET skulle jag kalla för ”olympisk anda”, samma anda som kännetecknade den legendariska och folkkära iranska världs och olympiska mästaren, brottaren Gholamreza Takhti.”
Och sen berättade om de gånger när Takhti, medveten om sina motståndares knäskada, även till priset av att förlora en välförtjänt medalj, rörde inte deras skadade knä under brottningen (Viking Palm från Sverige och Alexander Medved från Belarus), eller när hans motståndare, på väg till att bli golvad, visade att hans ben gjorde ont under Takhtis press, Takhti släppte, hans fans skrek i protest, men hans motståndare (Petko Sirakov från Bulgarien) hoppade upp och lyfte Takhtis arm som segrare. Detta kallar jag "idrottsanda"!
Nu, hur berättar jag allt detta för Sanna Kallur, som sitter en meter från mig, på andra sidan bordet? Hon var upptagen med barnen och hade lillen sovande på armen. Hennes man kom och gick och köpte mat och dryck till dem. Vad och hur ska jag säga?
Kändisar brukar ofta klaga över att de plågas av trakasserier från sina fans. Nu, om jag visar att jag känner henne, kommer jag inte att plåga henne? Kommer jag inte störa deras semester eller lediga stund med varandra och barnen? Kommer jag inte att kränka hennes och familjens integritet?
Men å andra sidan kanske hon blir glad över att hon fortfarande är känd och ihågkommen trots att hon inte är aktiv idrottare längre och har fullt upp med att uppfostra barn?
Vad ska jag säga? Hur ska jag säga? Jag har sett i biofilmer att folk som jag får höra att vi tänker för mycket och överväger saker för mycket!
Jag gick till internet i telefonen, sökte och hittade ett gemensamt foto på henne och tvillingsystern, Jenny, som sprang tillsammans med Sanna ett tag, men fortsatte inte så långt. Så, vad ska jag göra med den här bilden nu?
Tvärtemot vad vissa tror är många svenska män väldigt avundsjuka. Om jag pratar direkt med Sanna själv, hur vet jag att hennes mans svartsjuka inte kommer att provoceras?
En gång, när mannen kom tillbaka från att köpa någonting eller ta med barnen på toaletten och satte sig i stolen bredvid mig, visade jag honom bilden på de två systrarna i telefonen och frågade:
- Ursäkta mig! Är hon (pekande på hans fru på andra sidan bordet) en av dessa två?
Han tittade och svarade lugnt och respektfullt:
- Ja!
- Vilken?!
– Det här är Sanna, som sitter här, och det här är Jenny, hennes tvillingsyster.
– Aha... Tack!
Jag bugade artigt med huvudet för Sanna och sa till henne: Angenämt!
Sanna log och tittade på mig och på sin man och frågade sin man: Vad…?
Ingen av oss svarade henne. Förbanne mig! Jäklar! Detta min brist på verbala färdighet! Fan ta min klumpighet... Jäklar! Attans!
Enligt artighetens och etikettens alla regler borde jag ha visat henne bilden i telefonen och sagt: Jag visade den här bilden för din man och frågade vilken du var. Jag är väldigt glad att träffa dig. Jag önskar att jag hade någonting som jag kunde få din autograf på. Jag är ett stort fan av dig. Under OS i Peking blev jag väldigt ledsen för din skull när du föll. Det gjorde så ont att jag skrev ett inlägg i min blogg...
Då kanske jag skulle visa henne vad jag skrev... Då kanske jag skulle berätta om Takhti. Och då kanske vi kunde prata om andra kvinnliga medaljörer inom svensk friidrott. Jag kunde kanske säga att jag beundrar och älskar även sjukampsmästaren Carolina Klüft, höjdhoppsmästaren Kajsa Bergqvist, längdhoppsmästaren Erica Johansson, och så vidare, och faktiskt alla människor, och speciellt kvinnorna, däribland henne själv, som strävar efter att inom alla områden av sport och kunskap tänja gränserna av mänskliga förmågor längre och längre bort!
Jag borde ha sagt... jag borde ha sagt! Jag kanske kunde be att ta en selfie med dem? Fan vad jag slösar bort gyllene tillfällen så här. Nu när jag inte pratade med henne måste hon ha trott att jag är en av de där patriarkala mansgrisar som frågar hennes man om henne istället för att fråga henne själv! Vad dum jag var!
Istället för att visa henne bilden och inleda en konversation, vände jag bilden mot min gäst, visade henne och sa: Hon är (pekande på Sanna som satt en halv meter ifrån henne)... svensk och världs och OS mästare inom häcklöpning, världsrekordhållare i 60 meter häck inomhus!
Min vän sa: – Va...? Aha... Vad intressant att olympiska mästaren sköter barn så lätt!
Och det var allt! Det var över!
Under den återstående halvtimmen av resan pratade vi inte ett ord till med våra bordskamrater. Min vän och jag småpratade och tittade på omgivningen. Sannas man vände ryggen mot mig och var upptagen med barnen, och jag såg någon gång från ögonvrån att Sanna Kallur med bebisen i famnen tittar nyfiket på mig, och hon kanske försöker komma på varifrån den här oförskämda och okunniga mannen inom social etikett kommer och på vilket språk pratar han med sin vän...
Sedan den dagen minns jag ständigt scenerna och ögonblicken från det mötet, och jag förbannar mig själv för att jag inte gjorde si och inte sa så. Synd!
01 August 2023
از جهان خاکستری - ۱۲۹
لعنت بر این ذهن «کتبی»، ذهن نویسنده؛ ذهنی که حاضرجواب نیست، ذهنی ناتوان از این که در جا و در لحظه کلمه و جملهٔ شفاهی تولید کند و چیزی مناسب و درخور بر زبان جاری کند، چیزی بگوید: آخر چیزی بگو! حرفی بزن! مگر لالی؟... لعنت! لعنت!
میهمانی عزیز و ارجمند داشتم. چند روز پیش، در واپسین روزهای بودنش در سوئد و استکهلم سوار قایقی شدیم که در میان مجمعالجزایر استکهلم راه میسپارد، و راهنمایی در وصف مناظر پیرامون سخن میگوید.
در راه رفت، بر عرشهٔ بالایی نشستیم، باد و آفتاب خوردیم و مناظر را تماشا کردیم. من پنجاهویازده بار این مسیر را با قایق پیمودهام و همه را میدانم، اما برای میهمانم همه چیز تازگی داشت و پیدا بود که برایش جالب است، و من خوشحال بودم.
در راه بازگشت به عرشهٔ پایینی رفتیم و در گوشهای دنج، بی باد و بی آفتاب، روی صندلیهایی نرم و راحت نشستیم. همین موقع مسافران تازهای نیز سوار شدند تا از واکسهولم به استکهلم برگردند. خانوادهای، زن و شوهر و سه کودک خردسال قد و نیمقد، کوچکترینشان شیرخواره و در آغوش مادر، آمدند و سر میز ما نشستند.
با دوستم گپ میزدیم و مناظر را تماشا میکردیم. اما هر بار چشمم به سمت خانم همنشین میزمان میافتاد، بیشتر و بیشتر به چشمم آشنا میآمد. تا سرانجام، یک بار که تمامرخ به سوی من داشت بیرون را تماشا میکرد، شناختمش! او که... او که... من شیفتهاش هستم... یکی از محبوبترین قهرمانان دو و میدانی سوئد و جهان و المپیک، رکورددار جهان: سانا کالور Sanna (Susanna) Kallur قهرمان دو ۶۰ متر و ۱۰۰ متر با مانع است!
آه که من چهقدر دوستش داشتهام و دارم، در مقام یک ورزشکار خوب! عجب! هرگز در رؤیا هم نمیدیدم که روزی در واقعیت او را این قدر از نزدیک ببینم. حال چه کنم؟ چه کنم؟
بخشی از ذهنم را گفتوگو با میهمانم اشغال میکرد، بخشی را حرفهای راهنما از بلندگو، بخشی را تماشای مناظر زیبای پیرامون، و در تهماندهٔ ذهنم داشتم فکر میکردم چگونه سر حرف را با این نشستگان بر سر میزمان باز کنم. چه بگویم؟ چگونه بگویم؟
همین تازگی او را در مسابقهٔ تلویزیونی «قهرمان قهرمانان» دیدهبودم، که او متأسفانه به فینال نرسید، و ۱۵ سال پیش او را در المپیک ۲۰۰۸ پکن دیدهبودم که در رقابت نیمهنهایی، در همان مانع اول افتاد، و دلم برایش بهدرد آمد، آنقدر که چیزکی به سوئدی در وبلاگم نوشتم، با عنوان «روحیهٔ المپیک». بریدهای از آن:
«بسیار دردآور بود دیدن این که سانا کالور افتاد و نتوانست تواناییاش را نشان دهد. من دقایقی بهتزده داشتم فکر میکردم: فکرش را بکن... فکر کن اگر همهٔ رقیبان او با دیدن افتادنش میایستادند، بر میگشتند، کمکش میکردند که برخیزد، با هم به خط استارت بر میگشتند، و درخواست میکردند که دوباره بدوند! فکرش را بکن! این یعنی «روحیهٔ المپیک»، یعنی همان روحیهای که کشتیگیر محبوب ایرانی و قهرمان جهان و المپیک غلامرضا تختی داشت.»
و سپس داستان آن دفعاتی که تختی با آگاهی از آسیب در زانوی حریفانش، حتی به قیمت از دستدادن مدالی که شایستهاش بود، در طول کشتی به زانوی آسیبدیدهٔ آنان دست نزد (ویکینگ پالم سوئدی، و الکساندر مدود بلاروس)، یا آنگاه که حریفش در حال ضربهٔ فنی شدن نشان داد که پایش زیر فشار تختی درد میکند، فشارش را قطع کرد، طرفدارانش فریاد اعتراض سر دادند، اما حریفش (پتکو سیراکوف بلغار) از جایش جهید و بازوی تختی را به علامت پیروزی بالا برد. این را میگویم «روحیهٔ ورزشی»!
حالا همهٔ اینها را چگونه به سانا کالور که در یکمتری من، آنسوی میز نشسته بگویم؟ او با کودکانش مشغول بود و کودک شیرخواره را در بغلش بر بازویش خوابانده بود. شوهرش میرفت و میآمد و برایشان خوردنی و نوشیدنی میخرید و میآورد. چه بگویم؟ چگونه بگویم؟ اشخاص سرشناس اغلب اینجا و آنجا میگویند که از سرشناس بودن و از مزاحمتهای طرفدارانشان در عذاباند. حال اگر من نشان دهم که او را شناختهام، عذابش نمیدهم و به حریم خصوصی او و خانوادهاش تجاوز نمیکنم؟
اما از طرف دیگر، او شاید خوشحال شود از این که اکنون که با بچهداری مشغول است و در صحنهٔ ورزش فعال نیست، هنوز او را میشناسند و به یادش هستند؟
چه بگویم؟ چگونه بگویم؟ توی فیلمها دیدهام که به آدمهایی مثل من میگویند که زیادی فکر میکنیم و همه چیز را زیادی سبکوسنگین میکنیم! با گوشی تلفن به اینترنت رفتم، گشتم و یک عکس مشترک او و خواهر دوقلویش ینی Jenny را که چندی در مسابقات در کنار خواهرش میدوید، اما زود کنار رفت، پیدا کردم. خب، حالا با این تصویر چه کنم؟
بسیاری از مردان سوئدی بر خلاف تصور عام، بسیار حسود هستند. اگر یکراست با خود سانا حرف بزنم، از کجا معلوم که حسادت شوهرش تحریک نشود؟
یک بار که شوهر از خرید یا توالت بردن کودکان بر گشت و در صندلی کنارم نشست، تصویر دو خواهر را توی گوشی نشانش دادم و پرسیدم:
- ببخشید! آیا ایشان (با اشاره به همسرش در آنسوی میز) یکی از این دو هستند؟
او آرام و محترمانه پاسخ داد:
- آری!
- کدامیک؟!
- این، ساناست، که اینجا نشسته، و این ینی، خواهر دوقلوی اوست.
- آهااااان... مرسی!
به سوی سانا سر خم کردم، و گفتم: خوشبختم! سانا با لبخندی و نگاهی به من و به شوهرش، از شوهرش پرسید: موضوع چیست؟
هیچکدام پاسخی به او ندادیم. لعنت! لعنت بر این نداشتن آمادگی ذهنی، لعنت بر این دستوپا چلفتی بودن من... لعنت! لعنت!
ادب، و آداب معاشرت حکم میکرد که من تصویر توی گوشی را نشانش میدادم و میگفتم: من این تصویر را به شوهرتان نشان دادم و پرسیدم شما کدامیکی هستید. خیلی خوشحالم از دیدارتان. کاش چیزی اینچا میداشتم و میتوانستم امضای شما را بگیرم. من خیلی طرفدار شما هستم. المپیک پکن وقتی افتادید خیلی برایتان ناراحت شدم. آنقدر که توی وبلاگم چیزکی نوشتم...
بعد شاید نوشتهام را توی گوشی نشانش میدادم... بعد شاید از تختی میگفتم. بعد شاید از دیگر زنان قهرمان مدالآور سوئدی در دو و میدانی حرف میزدیم و میگفتم که کارولینا کلوفت Carolina Klüft قهرمان هفتگانه، کایسا برگکویست Kajsa Bergqvist قهرمان پرش ارتفاع، اریکا یوهانسون Erica Johansson قهرمان پرش طول، و... در واقع همهٔ انسانها، و بهویژه زنانی را که در همهٔ رشتههای ورزش و دانش میکوشند تا مرزهای تواناییهای بشر را دورتر و دورتر ببرند، و از جمله شما را میستایم و دوست میدارم!
میبایست میگفتم... میبایست میگفتم! شاید میشد خواهش کنم که یک عکس با هم بگیریم؟ لعنت بر من که فرصتهای طلایی را این چنین مفت از دست میدهم. حال که با خود او هیچ حرف نزدم، لابد فکر میکرد که از آن مردهای عقبماندهٔ مردسالار هستم که بهجای خودش، از شوهرش دربارهٔ او میپرسم! چهقدر خنگ بودم!
بهجای آن که تصویر را به او نشان دهم و گفتوگویی در این مسیر با او بگشایم، تصویر را بهسوی میهمان همراهم، که زبان سوئدی نمیدانست گرداندم، نشانش دادم، و گفتم: ایشان هستند (با اشاره به سانا که در نیممتری او نشستهبود)... قهرمان سوئد و المپیک، رکورد دار جهان در دو ۶۰ متر با مانع داخل سالن!
دوستم گفت: - ا... آهان... چه جالب که قهرمان المپیک این جور راحت بچهداری میکند!
و همین! تمام شد!
در نیم ساعت باقی مسیر، نه ما و نه همنشینان سر میزمان، هیچ به این موضوع برنگشتیم. من و دوستم با هم گپ میزدیم و منظرهها را تماشا میکردیم. شوهر سانا پشتش را به من کردهبود و با فرزندانش مشغول بود، و گاه زیر چشمی میدیدم که سانا کالور با کودک شیرخوار در آغوشش. کنجکاوانه نگاهم میکند، و لابد دارد میکوشد سر در آورد که این مرد بیادب و نادان در آداب معاشرت کجاییست و به چه زبانی با دوستش حرف میزند...
از آن روز مرتب به یاد صحنهها و لحظههای آن دیدار میافتم و همینطور خود را سرزنش میکنم که چرا چنین نکردم و چنان نگفتم.
01 July 2023
تلاشهای رهبران حزب تودهٔ ایران برای انحلال فرقهٔ دموکرات آذربایجان
دانشیان در دفتر کار حیدر علییف. |
در اسناد علنی و منتشر شدهٔ حزب، و در کتابهای خاطرات بیشمار اعضا و رهبران آن، هیچ اثر و اشارهای به این تصمیم وجود ندارد؛ نه در خاطرات ایرج اسکندری که در آن هنگام به مقام دبیر اول حزب رسیدهبود و عامل و مجری آن تصمیم بود، و نه در خاطرات نورالدین کیانوری، که او نیز در آن هنگام، پس از درگذشت عبدالصمد کامبخش، در عمل دبیر دوم حزب بود. تنها برخی اشارههای مبهم و غیر مستقیم به این تصمیم در خاطرات رهبر فرقهٔ دموکرات آذربایجان و عضو هیئت اجراییهٔ کمیتهٔ مرکزی حزب توده ایران، غلامیحیی دانشیان وجود دارد، که خواهد آمد. او در آن اجلاس حضور نداشت.
اما اسناد موجود در بایگانیهای «شتازی» (وزارت امنیّت دولتی جمهوری دموکراتیک آلمان – آلمان شرقی، محل زندگی رهبران وقت حزب)، و نیز اسناد بایگانیهای جمهوری آذربایجان به روشنی نشان میدهند که چنین تصمیمی گرفتهشد، و ایرج اسکندری برای ابلاغ و نظارت بر اجرای آن در سازمان فرقهٔ دموکرات آذربایجان، به باکو سفر کرد.
چرا چنین تصمیمی گرفتهشد؟ آن هنگام اوج کشمکشها و اختلافات رهبران حزب تودهٔ ایران با رهبران فرقهٔ دموکرات آذربایجان (سازمان حزب در آذربایجان) بود. قراین و شواهد، و برخی اظهار نظرهای مستند از آن هنگام نشان میدهند که هدف رهبران حزب آن بود که با آن تصمیم و از آن راه، فرقهٔ دموکرات آذربایجان را منحل کنند. این تنها یکی از تلاشهای رهبران حزب تودهٔ ایران برای انحلال فرقهٔ دموکرات آذربایجان، این بار از راه تشکیلاتی بود. برای آگاهی از چرایی و چگونگی این تلاشهای رهبران حزب تودهٔ ایران، بنگرید به کتاب «وحدت نافرجام...» از همین نویسنده.
اما ایرج اسکندری در تلاش برای اجرای آن تصمیم، در باکو به مانع حیدر علییف، رهبر وقت جمهوری آذربایجان، بر خورد، که خواستار ادامهٔ حیات و فعالیت فرقهٔ دموکرات آذربایجان بود.
بریدههایی از برخی اسناد رسمی این ماجرا در ادامه میآید. در همه جای متن تأکیدها، و مطالب درون [ ]، از من است.
*
خاقان بالایف، پژوهشگر اهل جمهوری آذربایجان بر پایۀ اسناد بایگانیهای نهاد ریاست جمهوری آن کشور مینویسد:
در ۱۵ آوریل سال ۱۹۷۲ [۲۶ فروردین ۱۳۵۱] هیئت اجراییهٔ کمیتهٔ مرکزی حزب تودۀ ایران (در برخی اسناد «بوروی اجرایی») به شکلی غیرمنتظره تصمیم گرفت که «در اتحاد شوروی و همۀ کشورهای سوسیالیستی سازمانهای حزبی تعطیل شوند و فعالیت تشکیلاتی متوقف شود»[۱].
رد پای این تصمیم و رهنمود حزبی را با بیانی مشروحتر در اسناد «شتازی» نیز میتوان یافت. یکی از خبرچینان این سازمان به تاریخ ۲۰ ژوئن ۱۹۷۲ [۳۰ خرداد ۱۳۵۱] گزارش میدهد:
«از سوی منابع غیررسمی اطلاع یافتم که پیرو تصمیمی که چندی پیش اعضای دبیرخانۀ حزب توده در شهر لایپزیگ اتخاذ کردهاند، حزب توده دیگر اجلاسی در کشورهای سوسیالیستی برگزار نخواهد کرد؛ تصمیمی که در حکم انحلال آن حزب خواهد بود. به دنبال این تصمیم، در چند ماه گذشته هیچ جلسهای در جمهوری دموکراتیک آلمان برگزار نشده است.
طبری، قُدوه، و کیانوری از اعضای دبیرخانه [حزب تودهٔ ایران] دلایل اخذ این تصمیم را اظهار تمایل اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری دموکراتیک آلمان و دیگر کشورهای سوسیالیستی دانستند، زیرا برگزاری جلسات حزب توده [از منظر آن کشورها] به زیان روابط آن کشورها با ایران است.
اجلاس هیئت اجراییهٔ حزب توده حدود هشت هفته پیش [ماه آوریل – فروردین (ش. ف.)] انجام پذیرفت. اکثریت شرکتکنندگان این [اجلاس] مخالفت خویش را با این تصمیم اعلام کردند و در عین حال خواستار سازماندهی مجدد فعالیت[های] حزبی شدند. اما تاکنون هیچ فعالیتی پس از این اجلاس دیده نشده است.
در میان مهاجرین ایرانی و افراد نزدیک به آنها، در عین حال شایعاتی بر سر زبانهاست که گویا حزب توده [در آستانۀ] انحلال است، زیرا [گویا] ارگانهای دولتی جمهوری دموکراتیک آلمان و کمیتهٔ مرکزی حزب سوسیالیست متحد آلمان دیگر به حزب توده کمک مالی نخواهند کرد.
بررسی این گزارشهای غیررسمی، نتایج زیر را به دست میدهد:
رفیق ماسهتی[۲] [نام مستعار کیانوری (ش. ف.)]، عضو دفتر سیاسی حزب توده، گزارشی از اجلاس دفتر سیاسی حزب را که در اواسط آوریل ۱۹۷۲ [فروردین ۱۳۵۱] برگزار شده بود به کمیتهٔ مرکزی حزب سوسیالیست متحد آلمان تسلیم کرد.
دفتر سیاسی حزب توده [مطابق این گزارش] در این نشست تصمیم به انحلال تمامی حوزههای حزب توده در کشورهای سوسیالیستی گرفته است. فعالیت سیاسی از این پس در میان سازمانهای مهاجران [«جمعیت پناهندگان...» (ش. ف.)] در کشورهای سوسیالیستی مربوطه ادامه خواهد یافت. همزمان سازمان آذربایجان [فرقهٔ دموکرات آذربایجان] نیز منحل خواهد شد (در این منطقه گروه قدرتمندی از مهاجران وجود دارد) [...].»[۳]
خبرچین شتازی در ۴ اوت ۱۹۷۲ [۱۳ مرداد ۱۳۵۱] باز گزارش میدهد:
«[...] برخی معتقدند که تصمیم توقف فعالیت حزبی به قصد انحلال فرقهٔ دموکرات آذربایجان گرفته شده است.»[۴]
همچنین:
«[...] رفیق طبری اظهار داشت که هدف، انحلال حزب [فرقه] دموکرات آذربایجان است. اما از آنجا که نمیبایست برای همه آشکار باشد، تصمیم گرفته شده که فعالیتهای حزبی یکسره در کشورهای سوسیالیسیتی متوقف گردد.»[۵]
اسناد در دسترس بالایف و جمیل حسنلی، دیگر پژوهشگر آذربایجانی، ابعاد دیگری از این ماجرا را میگشاید. بالایف مینویسد که ایرج اسکندری، دبیر اوّل حزب، برای ابلاغ این تصمیم و نظارت بر اجرای عملی رهنمود انحلال حزب در سازمان فرقهٔ دموکرات آذربایجان، به باکو رفت، و حسنلی مینویسد که در باکو:
«اسکندری از حیدر علییف، دبیر اوّل حزب کمونیست آذربایجان، مصرّانه خواست که فرقهٔ دموکرات آذربایجان را ممنوع کند. در پاسخ به علّت این درخواست غیرمنتظره، اسکندری گفت: «برای اینکه خبر به ایران برسد که فرقهٔ دموکرات آذربایجان دیگر وجود ندارد». رهبران آذربایجان بهشدّت خواستار ابقای موجودیت فرقهٔ دموکرات بودند. حیدر علییف صمیمانه معتقد بود که فرقهٔ دموکرات آذربایجان باید زیر نام خود در ایران فعالیت کند، چه، وجود نام آن بسیاری دیگر را به فرقه جلب خواهد کرد.»[۶]
بالایف ادامه میدهد که اسکندری پس از دیدار و گفتوگو با حیدر علییف و با صلاحدید او، بدون اجرای مأموریتش، به لایپزیگ برگشت و «پس از بازگشت او، هیئت اجراییۀ حزب در تاریخ ۱۴ ژوییه [۲۳ تیر ۱۳۵۱] با تجدیدنظر در تصمیم ۱۵ آوریل ۱۹۷۲، آن را لغو کرد.»[۷]
پلنوم بعدی کمیتهٔ مرکزی فرقهٔ دموکرات آذربایجان، ماهها پس از لغو آن تصمیم، به تاریخ ۱۷ نوامبر ۱۹۷۲ [۲۶ آبان ۱۳۵۱] برگزار شد و بررسی پیشنویس برنامۀ تازۀ حزب تودۀ ایران و مسائل تشکیلاتی در دستور کار آن قرار داشت. دانشیان، رهبر فرقه، شاید از ماجرای تهدید انحلال حزب و از آن طریق انحلال فرقهٔ دموکرات آذربایجان احساس خطر کرده بود، که ازجمله گفت:
«فعالیت جمعیت ما [جمعیت پناهندگان ایرانی] باید زیر رهبری فرقه صورت گیرد. نکتۀ اساسی آن است که زیر رهبری فرقه، فعالیت جمعیت پویایی بیشتری داشته باشد. برخی از کارها با نام جمعیت صورت خواهد گرفت. یک رشته از کارهای مادّی و معیشتی و فرهنگی و تودهای فرقه به جمعیت انتقال خواهد یافت. لکن ما به حفظ سرّیّت اهمیت بیشتری خواهیم داد. همۀ رفقای فرقهای باید در جمعیت [پناهندگان...] عضو شوند.
دربارۀ وضع حزب، یعنی دربارۀ پلنوم چهاردهم به همۀ حوزهها آگاهی داده شده است. [...] تصمیمات پلنوم را نیز به رفقا اطلاع دادیم، از جمله دربارۀ [...] تعطیل شدن برخی از سازمانهای خارج، که البته موقّتی است. به نظر شخصی من این اقدام درستی نیست. پاکسازی [در سازمانها] لازم بود. [...] ما نباید به شایعات توجه کنیم، بلکه باید به تحکیم تشکیلات اهمیت بدهیم. [...] پیش از ما سه بار حزبهایی در مهاجرت بودهاند اما حتی نام آنها نیز باقی نماندهاست. آیا وفاداری آنها به میهن کمتر از ما بود؟ ایمانشان کمتر بود؟ البته که نه! علّت آن بود که آنها اصولی نبودند. پس بیایید ما از آنان عبرت بگیریم. [...]»[۸]
*
گذشته از آنچه آمد، که همه، و بیش از آن، در کتاب «وحدت نافرجام» آمدهاست، بهتازگی متن دو نامهٔ دیگر نیز از بایگانیهای جمهوری آذربایجان استخراج شده که یکی را غلامیحیی دانشیان، رهبر وقت فرقهٔ دموکرات آذربایجان، و دیگری را ایرج اسکندری، دبیر اول وقت کمیتهٔ مرکزی حزب تودهٔ ایران برای سپاسگزاری از حیدر علییف نوشتهاند، که نگذاشت حزب و فرقه منحل شوند.
نخست بریدهای از نامهٔ دانشیان:
«[رفیق گرامی] همچنان که میدانید، هیئت اجراییهٔ کمیتهٔ مرکزی حزب توده ایران در اجلاس خود به تاریخ ۱۵ آوریل ۱۹۷۲ [۲۶ فروردین ۱۳۵۱] تصمیم گرفت که سازمانهای حزبی موجود در اتحاد شوروی و همهٔ کشورهای سوسیالیستی را منحل کند و فعالیتهای حزبی را متوقف کند. دبیر اول کمیتهٔ مرکزی حزب، رفیق ایرج اسکندری، با هدف اجرا و اعمال آن تصمیم هیئت اجراییه در سازمانهای فرقهٔ دموکرات آذربایجان – سازمان حزب تودهٔ ایران در آذربایجان، حاضر در آذربایجان شوروی، و برای نظارت بر اجرای تصمیم، به باکو آمد. به هنگامی که کارهای حزبی و دولتی شما به اندازهٔ کافی زیاد بود، از وقت گرانبهایتان بخشی را به امور ما اختصاص دادید و رایزنیهای گرانبها و بسیار صمیمانهٔ شما در وضع کنونی و پیشرفت آیندهٔ سازمان ما نتیجهبخش بود. هیئت اجراییهٔ کمیتهٔ مرکزی حزب تودهٔ ایران در نشست خود به تاریخ ۱۴ ژوییهٔ ۱۹۷۲ [۲۳ تیر ۱۳۵۱] توصیههای شما را درست و در جهت منافع زحمتشکان ایران برآورد کرد، در تصمیم قبلی خود متخذ بهتاریخ ۱۵ آوریل ۱۹۷۲ [۲۶ فروردین ۱۳۵۱] تجدید نظر کرد، و تصمیم به لغو آن گرفت.
توصیههای برادرانهٔ شما در تاریخ تمامی جنبشهای ضد امپریالیستی و رهاییبخش ملی خلقهای ایران برای همیشه ثبت خواهد شد.
اجازه دهید از جانب اعضای فرقهٔ دموکرات آذربایجان – سازمان حزب تودهٔ ایران در آذربایجان، بار دیگر برای صلاحدیدهای گرانبهایتان از شما صمیمانه سپاسگزاری کنیم.»[۹]
دبیر اول حزب، ایرج اسکندری، نیز در نامهای به تاریخ ۱۴ سپتامبر ۱۹۷۲ [۲۳ شهریور ۱۳۵۱] خطاب به حیدر علییف از جمله نوشت:
«رفیق محترم و گرامی پس از سفرم به اتحاد شوروی و بازگشت به محل کارم، خود را موظف میدانم که برای میهماننوازی گرمی که در مدت اقامت ما در آذربایجان نسبت به من و خانوادهام نشان دادهشد، بار دیگر سپاس قلبی خود را صمیمانه ابراز دارم. تردیدی ندارم که مناسبات دوستانهٔ ایجاد شده میان ما، به فعالیت حزب ما در آذربایجان شوروی در عمل یاری خواهد کرد.
من هنگام بازدید از مناطق محل زندگی مهاجران سیاسی ایرانی در اتحاد شوروی، توصیههای برادرانهای را که هنگام دیدارهایمان به من کردید به کار گرفتم، و اطمینان دارم که مناسبات دوستانهٔ ایجاد شده با شما، که بیگمان برای خلقهای هر دوی ما مفید خواهد بود، در آینده نیز همواره مستحکمتر خواهد شد.
با احترامهای صمیمانه و برادرانه،
ایرج اسکندری.»[۱۰]
***
منابع:
۱- فرهمند راد، شیوا. «وحدت نافرجام»، کشمکشهای حزب تودهٔ ایران و فرقهٔ دموکرات آذربایجان (۱۳۲۴-۱۳۷۲)، جهان کتاب، تهران، چاپ اول ۱۴۰۱.
۲- نورمحمدی، قاسم. سالهای مهاجرت: حزب تودۀ ایران در آلمان شرقی (پژوهشی بر اساس اسناد نویافته)، جهان کتاب، تهران، چاپ دوم ۱۳۹۸.
3- Balayev, Xaqan Əlirza oğlu. Azərbaycanın sosial – siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı, Bakı: "Elm və təhsil", 2018.
4- Danişian, Qulam Yəhya (General). Xatirələr, Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri, 2006.
5- Гасанлы, Джамиль. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941-1946 гг.), Москва: "Герои Отечество", 2006.
6- Tribun jurnalı, üçüncü dövr, 8_inci sayı, 2023 Yay.
۱- بالایف، ص ۱۰۵، سند ARP İİSSA, f. 1, s. 59, i. 154, v. 87. به نقل از «وحدت نافرجام»، ص ۳۱۳.
۲-. Macetti
۳- نورمحمدی، سالهای مهاجرت، صص ۲۶۲ و ۲۶۳، سند MFS-HAII 28758. در این نقل قول مطالب درون [] از نورمحمدی است، به استثنای آنهایی که با حروف ش. ف. مشخص شدهاند.
۴- همان، ص ۲۶۴.
۵- همان، ص ۸۵.
۶- حسنلی، اتحاد شوروی – ایران...، صص ۴۸۷ و ۴۸۸. حسنلی تاریخ سفر اسکندری به باکو را سال ۱۹۷۴ نوشته که در مقایسه با نوشتهٔ بالایف، و اسناد اشتازی، نمیتواند درست باشد. به نقل از «وحدت نافرجام»، ص ۳۱۵.
۷- بالایف، ص ۱۰۵. به نقل از «وحدت نافرجام»، ص ۳۱۶.
۸- دانشیان، صص ۱۸۳ و ۱۸۴. به نقل از «وحدت نافرجام»، ص ۳۱۷.
۹- برگرفته از: رافایل حسینوف، مقالهٔ «نگاهبان منافع پناهندگان»، نشریهٔ تریبون، شماره ۸، دورهٔ سوم، سوئد، تابستان ۱۴۰۲، صص ۴۶۵ و ۴۶۶، به زبان ترکی آذربایجانی.
۱۰- برگرفته از: همان، ص ۴۶۷. متن اصلی نامهٔ اسکندری به فارسی بوده که به روسی، و سپس به ترکی آذربایجانی، و اینجا بار دیگر به فارسی ترجمه شدهاست.
22 June 2023
همسر جاسوس فراری پس از ۴۰ سال علنی میشود
گالینا و ولادیمیر کوزیچکین |
کوزیچکین همان افسر ک.گ.ب. و کارمند سفارت شوروی در تهران است که در دوم ژوئن ۱۹۸۲ (۱۲ خرداد ۱۳۶۱) از ایران گریخت، به انگلستان پناهنده شد، و همهٔ اسرار کارش را در تهران، و از جمله هر چه دربارهٔ حزب توده ایران و فعالیتهای مشترک با آنان میدانست، در اختیار دستگاه اطلاعاتی انگلستان گذاشت، و انگلستان بهنوبهٔ خود اطلاعات را در دیداری در پاکستان به جواد مادرشاهی و حبیبالله بیطرف، فرستادگان علی خامنهای، تحویل داد، و پروندههای رهبران حزب را که در بهمن همان سال دستگیر شدند، سنگینتر کرد.
گالینا برای نخستین بار از رنجهای داشتن انگ «همسر یک خائن به میهن» در شوروی سابق سخن میگوید. او تعریف میکند که در طول چهار سال خدمت شوهرش در تهران، او نیز همواره در کنار شوهرش بود، اما دو ماه پیش از «ناپدید» شدن شوهرش، از تهران به مسکو برگشت، زیرا که مادرش بیمار بود. صبح آن روز سرنوشتساز چهارشنبه دوم ژوئن هم از راه دور تلفنی با «والودیا» (خودمانی ولادیمیر) تماس داشت و دربارهٔ امور روزمره مثل خرید سهام تعاونی حرف زدند. هر دوشان سر حال بودند. اما کمی بعد روزگار او به فیلمی ترسناک شبیه شد. پنجم ژوئن ماشین «ولگا»ی مشکی به سراغش آمد، و از آن پس یک پایش در بازجوییهای لوبیانکا Lubyanka و لفورتوو Lefortovo (دفتر مرکزی ک.گ.ب.، و زندان مخوف آن سازمان) بود، و مأموران خانهاش را زیر و رو میکردند.
او ناگزیر بود چهل سال با نام خانوادگی دوشیزگیاش زندگی کند، وگرنه همه او را به چشم همسر یک خائن میدیدند. مقامات به پرسشهای مصرانهٔ او که شوهرش کجاست، آیا زنده است، هرگز پاسخ ندادند، و تازه پس از چهار سال، در سال ۱۹۸۶ گواهی کوتاهی به دستش رسید که در آن نوشتهبودند شوهرش ناپدید شده، و معلوم نیست چرا وزارت امور خارجهٔ شوروی آن را صادر کردهبود.
سپس مراجع معتبری اعلام کردند که شوهر «خائن»اش در همان سال ۱۹۸۶ به دست اشخاصی ناشناس در جایی نامعلوم «از بین برده شده» و گواهی فوت او را به دستش دادند تا بتواند از پسانداز مشترکشان در بانک استفاده کند. اما شوهرش پس از «از بین برده شدن» توانست در سالهای آغازین دههٔ ۱۹۹۰ یادداشتهایش را به دست او برساند!
کوزیچکین از همسرش میخواست که یادداشتهای او را با آنچه خود میدانست تکمیل کند، و در «روسیهٔ آزاد» منتشرش کند. اما در آن هنگام «گالینا»ی ۳۰ ساله جرئت آن کار را نداشت، زیرا که مطابق یادداشتهای شوهرش همهٔ جزییات ماجرای «فرارش به غرب» آن طور نبود که در روایتهای رسمی شوروی اعلام شدهبود.
اما اکنون گالینا تصمیم دارد که یادداشتهای شوهرش را همراه با حاشیهنویسیهای خودش منتشر کند، زیرا که کوزیچکین زمانی این را از او خواسته، و اکنون او احساس میکند که وقتش رسیده و «جهان به آن نیاز دارد»!
در حاشیهٔ این مصاحبه برای نخستین بار چشممان به عکسهایی از ولادیمیر کوزیچکین از آلبوم خانوادگی او و گالینا روشن میشود.
ولادیمیر کوزیچکین |
ماجرای فرار ولادیمیر کوزیچکین از ایران و اسنادی که با خود برد و به دست مقامات ایران رسانده شد، رابطهٔ او پیش از فرار با رئیسش لئونید شبارشین در تهران، و رابطهاش با کارکنان سفارت بریتانیا در تهران، اعلام خبر مرگ دروغین او به همسرش، و... داستانهای پر شاخ و برگیست که هم در کتاب خاطرات خود کوزیچکین (که به فارسی ترجمه شده)، و هم در چندین مقاله نوشته شدهاست. از جمله من مطالبی نوشتهام که نشانی آنها را میآورم.
اما به سهم خود گمان نمیکنم در «یادداشت»های او که همسرش میخواهد منتشر کند، حرف تازهای برای ما وجود داشته باشد، و به گمانم این یادداشتها پیشنویس همان کتاب خاطرات کوزیچکین است که در غرب منتشر شد، اما هرگز در روسیه منتشر نشده، و حاوی ادعاهای موجود در خاطراتش است که میگوید رئیسش شبارشین توطئه چیدهبود که او را بدنام کند و از سر راه خود برش دارد، و او راه چارهای نیافت جز آن که فرار کند و...
تا جایی که میدانم، کوزیچکین هنوز زنده است و در بریتانیا به سر میبرد. داستان «از بین بردن» او، که برای گالینا تعریف کردند، بنا بر نوشتهٔ یک سایت روسی چنین بود:
«در آموزشگاه ویژهی سازمان جوانان کمونیست در مسکو چند تن از اعضاء جوان حزب توده ایران را آموزش دادند و در ماه مه ۱۹۸۶ به آنان مأموریت دادهشد که در برادفورد (یورکشایر) ولادیمیر کوزیچکین را با سمّ به قتل برسانند. حساب کردهبودند که ایرانیان را خیلی ساده میتوان فدا کرد و کسی جای پای شوروی را در این توطئه نخواهد دید.
روزنامهٔ انگلیسی یورکشایر پست در خبر کوتاهی نوشت که یک مهاجر روس در آن شهر درگذشتهاست، و گردانندگان توطئه که تردیدی در موفقیت نقشهشان نداشتند، خبر مرگ کوزیچکین را با نامهای رسمی برای همسر بیمار او در مسکو فرستادند. اما دیرتر فاش شد که امآی۵ از همان آغاز همهٔ عملیات جوانان تودهای را زیر نظر داشته، و البته آسیبی به کوزیچکین نرسید.
و اما کوزیچکین که به جان آمدهبود، در سال ۱۹۸۸ در نامهای از گارباچوف تقاضای بخشش کرد، و سپس در نامهای دیگر در سال ۱۹۹۱ دست بهدامن یلتسین شد. هیچ پاسخی به نامههای او داده نشد.»
نوشتههای من دربارهٔ کوزیچکین و رئیسش شبارشین:
https://shivaf.blogspot.com/2009/05/blog-post_15.html
https://shivaf.blogspot.com/2012/03/blog-post_31.html
اظهارات کیانوری دربارهٔ کوزیچکین (نیز بنگرید به کتاب خاطرات کیانوری، همچنین خاطرات عمویی «صبر تلخ»):
https://shivaf.blogspot.com/2011/05/blog-post.html
01 June 2023
تجدید چاپ شد
صحنهای از فیلم «عروج» (۱۹۷۷) که روی رمان «سوتنیکوف» ساخته شده |
تهران، انتشارات وال
https://whale-pub.com
نویسندهی بزرگ چک واسلاو هاول دربارهی همکار بلاروس خود میگوید: «من برای واسیل بیکوف به خاطر مخالفتش با رژیم تمامیتخواه در بلاروس، احترام زیادی قائل هستم. طی ملاقاتی که با هم داشتیم، هرگز امیدش را برای ایجاد تغییرات مثبت در آیندهی کشورش از دست ندادهبود. احساس میکنم بین سرنوشت ما دو نفر پیوندی وجود دارد. افسوس که مثل ما در چکسلواکی، لهستان یا مجارستان بخت آنقدر با او یار نبود تا تغییرات را در کشور خود تجربه کند.»
زمستان ۱۹۴۲، در پی حملهٔ نازیها به شوروی و اشغال بلاروس، و در شرایطی که سرما بیداد میکند، دو پارتیزان را فرمانده گروه کوچکشان برای یافتن آذوقه میفرستد، و این آغاز ماجراهایی در میان برف و یخ و جدال با خودیهاییست که به مزدوری آلمانها در آمدهاند. داستان «سوتنیکوف» از درگیریهای درونی انسانها، قرار گرفتن بر سر دوراهیهای وجدان و اخلاق و زندگی و مرگ میگوید، از زشتی و پلیدی جنگ و تباه شدن ارزشهای انسانی در جنگ، و فداکاریها و از خودگذشتگیهایی که در سایهی جنگ به ضد خود بدل میشوند.
بریدهای از فیلم را در این نشانی ببینید.
16 May 2023
از جهان خاکستری - ۱۲۸
«آقای مهندس!»
برخی از قصههای «مهندسی»هایم در سنین پیش از دهسالگی در خانههای در و همسایه و فامیل را در کتاب «قطران در عسل» نوشتهام، از قبیل راه انداختن چرخ خیاطی همسایهٔ داغدارامان سلطان باجی، یا تعمیر پریموس مادر بزرگم که دمبهساعت خراب میشد (نوشتهام؟!) و...
از هنگامی که در زیرزمین خانهمان یک «رصدخانه» درست کردم (این را همانجا نوشتهام) و قطعات رادیوهای کهنه و خراب را آنجا جمع کردم، شدم همچنین تعمیرکار رادیوهای فکوفامیل. برای نمونه عموی بزرگم در مهمانی بیخ گوشم میگفت: «رادیوی ما زیادی خرخر میکند. بیا ببین چهشه!» (البته به ترکی میگفت!) میرفتم و درون رادیو را کمی دستکاری میکردم، بهتر میشد، و در خانواده معروفتر میشدم؛ بی هیچ پاداش مادی!
در سالهای آخر دبیرستان با همان قطعات اوراقی یک دستگاه «دزدبگیر» ساختم که طرح آن چند سال بعد، هنگامی که در دانشگاه بودم و دور این سرگرمیها را تا حدود زیادی خط کشیدهبودم، و بهجای برق و الکترونیک اکنون «مهندسی مکانیک» میخواندم، به نام خودم در مجلهٔ «رادیو و تلویزیون» (ضمیمهٔ مجلهٔ دانشمند) چاپ شد (ببینید).
در همان سالهای دبیرستان در آن طرح تغییراتی دادم (از جزییاتش میگذرم) و تبدیلش کردم به یک دستگاه عیبیاب رادیو و تلویزیون. اکنون بعد از آمدن به تهران هم، با وجود تغییر رشته، تعمیرکار رادیو و تلویزیون فامیل ساکن تهران بودم؛ حتی پس از انقلاب و در طول سالهای دوندگیهای برای حزب توده ایران!
از بستگان ساکن تهران، زوجی سالمند که هر پنج فرزندشان از خانه کوچیده بودند و تنهایشان گذاشتهبودند، تلویزیونی خیلی قدیمی داشتند که هنگامی آن را خریدهبودند که سرمایهدار معروف ثابتپاسال نخستین فرستندهٔ تلویزیونی تهران را راه انداختهبود. این فرستنده یکی دو ساعت در روز برنامه پخش میکرد. آنان همچنین برنامهٔ تلویزیونی سفارتخانهٔ امریکا در تهران را میگرفتند که یکی دو ساعت برنامه به زبان انگلیسی برای امریکاییهای مقیم تهران پخش میکرد.
هنگامی که به تهران آمدم، و اکنون برنامههای «تلویزیون ملی ایران» شروع شدهبود، تلویزیون این فامیلمان تصویری برفکی داشت. خواستند که دستی به سر و روی آن بکشم. همهٔ لامپهای آن را عوض کردم، و خازنهایی را که نیمسوخته بودند و برخی حتی ترک برداشتهبودند عوض کردم، و از تصویر صاف آن بسیار راضی بودند. هر چند که جز تشکر خشک و خالی و پرداخت هزینهٔ خریدهایم، چیزی به من نرسید!
همین زوج در پاییز و زمستان ۱۳۵۵ به شهرستان رفتند تا پیش دخترشان زندگی کنند، و خواستند که این مدت در خانهشان زندگی کنم، تا خانه خالی نباشد، مبادا دزد بزند. پذیرقتم. اما یک شب چراغ سقفی هال، چسبیده به سقف، روشن ماندهبود، «رولپلاک»های (جای پیچ) پلاستیکی که چراغ را به سقف وصل میکردند در اثر گرمای لامپ نرم شدند، پیچها لغزیدند، چراغ و حباب شیشهای آن از سقف رها شدند، در اثر وزن آنها سیم برق پاره شد، و همه با هم با صدایی وحشتناک به کف موزاییک هال افتادند، و من که همان تلویزیون را تماشا میکردم، وحشتزده از جا پریدم. اما من دانشجوی فقیر هیچ امکان جبران آن چراغ و حباب را نداشتم.
این زوج پس از بازگشت، از این حادثه بینهایت غمگین و دلگیر بودند، و بابت بیش از شش ماه حفاظت از خانهشان، ریختن برفهای بامشان و تراسشان، و... حتی یک کلمه تشکر نکردند.
تا هنگامی که در خوابگاه دانشجویی بودم، برای دسترسی به من یا به تلفنهایی که در هر طبقهٔ خوابگاه بود زنگ میزدند، و یا به دربان خوابگاه زنگ میزدند و خواهش میکردند که پیغامشان را به من برساند. اما بعد از خروج از خوابگاه یادم نیست چگونه به من پیغام میرساندند.
***
یک بار پیغام رسید که تلویزیون یکی از بستگان روشن نمیشود و باید خودم را هر چه زودتر برسانم، زیرا که پنجشنبه شب است و همهٔ اهل خانه خسته از کار و درس یک هفته، باید بنشینند و برنامهٔ معروف و پرطرفداری را تماشا کنند. یادم نیست «مراد برقی» بود یا «داییجان ناپلئون» یا «سرکار استوار» یا «خانهٔ قمرخانم»، یا شاید سریال خارجی «کاوشگران» با بازی تونی کرتیس و راجر مور (که من موسیقی آغازین آن را دوست میداشتم. بشنوید)؟
رفتم. همهی اهل خانه منتظرم بودند. از همان لحظهٔ ورود سؤالپیچم کردند:
- فکر میکنی چه ایرادی پیدا کرده؟ درست میشه؟ خرج داره؟...
- نمیدانم. باید ببینم. شاید فیوزش سوخته باشه. اگه اینطور باشه خرجی نداره...
تلویزیون را از گچبری روی دیوار پایین آوردیم و روی فرش کف اتاق گذاشتیم. پشتش را باز کردم. همه بر گردم حلقه زدهبودند و با کنجکاوی همهٔ حرکاتم را تماشا میکردند. مزاحم کارم بودند.
نه، فیوزش نسوخته بود. پس چه مرضی داشت؟ دستگاه اندازهگیریم نشان میداد که برق به جاهایی که باید برسد، میرسد. پس چرا روشن نمیشود؟ هیچ خازن یا مقاومتی هم در ظاهر نسوخته بود.
آرامش لازم داشتم تا بتوانم سیستماتیک بگردم و ایراد را پیدا کنم. اما وقت زیادی تا شروع آن برنامهٔ «مهم» نماندهبود، و همه هیجانزده و دستپاچه مرا به شتاب وا میداشتند.
ناگهان دیدم که یکی از لامپهای اصلی مدار تلویزیون نزدیک پایهاش دور تا دور شکسته و حبابش از پایهاش جدا شده. عجب! چرا شکسته؟ نشانشان دادم: این لامپ شکسته.
- وای، چرا شکسته؟
- نمیدونم.
- نمیشه چسبوندش؟
- نه، توش باید خلاء باشه، تازه، بعد از شکستن، توش هم حتماً سوخته.
- پس چه باید کرد؟
- باید یکی دیگه خرید و عوضش کرد.
- پنجشنبه شش بعد از ظهر از کجا لامپ پیدا کنیم؟
- باید رفت پشت شهرداری. شاید مغازهای هنوز باز باشه.
- گرونه؟
- نمیدونم.
لامپ شکسته را بیرون کشیدم و برداشتم. بهروز را با من همراه کردند. همان بهروز که در «قطران در عسل» نوشتهام که ساواکی بود و نمیدانستم (بخش ۴۲)، و خیلی احساس شباهت به راجر مور میکرد. عجله داشتیم. او تاکسی دربست گرفت و از سهراه سلسبیل رفتیم تا پشت شهرداری. خیابانها خلوت بود و زود رسیدیم. پیدا بود که خیلیها خود را به خانه رسانده بودند تا آن برنامهٔ تلویزیون را ببینند. خوشبختانه یک فروشگاه بزرگ در یکی از پاساژهای پشت شهرداری هنوز باز بود و از همان لامپ هم داشتند. خریدیم. ۲۳ تومان.
دوباره تاکسی دربست گرفتیم و برگشتیم. در طول راه من به فکر فرو رفتهبودم که اگر ایراد اصلی جای دیگری باشد، و اگر این لامپ را جا زدیم و تلویزیون را روشن کردیم و این لامپ هم شکست، یا باز تلویزیون روشن نشد، آنوقت چی؟
رسیدیم. همه خوشحال بودند که هنوز برنامه شروع نشده رسیدهایم و تلویزیون الان درست میشود، و زیاد هم گران تمام نمیشود! اما من نگران بودم. همه باز سرشان را توی کارم فرو میکردند. کوشیدم آرامشان کنم و یک بار دیگر همهٔ مدارهای آن داخل را در پی نشانههای سوختگی گشتم، و چیزی نیافتم. بوی سوختگی هم نبود.
لامپ را در جایش نصب کردم، و با دودلی دگمهٔ روشن کردن تلویزیون را فشردم. آن لامپ روشن شد، و نشکست! لحظاتی طول میکشید تا تصویر پدیدار شود، و شد!
- هورااا... بهبه! آفرین! درست شد!
من هم خوشحال بودم. پشت تلویزیون را بستم و آن را سر جایش در طاقچه گذاشتیم. برنامه چند دقیقه بعد شروع میشد. بهروز و صاحبخانه داشتند پول تاکسی و لامپ را حساب و کتاب میکردند.
با شروع برنامه، من و کارم فراموش شدیم!
***
روزی خبر آوردند که هر چه زودتر به یکی از بستگان تلفن بزنم. این خانم بسیار دستپاچه میگفت که تلویزیونشان خراب شده، شوهرش که از کار هفته به خانه بیاید، حتماً باید برنامهٔ دلخواهش را تماشا کند، و تلویزیون حتماً باید تا قبل از آمدن او راه بیافتد، وگرنه افتضاح میشود!
از قضای روزگار موتورسیکلت یک دوست همدانشگاهی را به امانت داشتم. کیف ابزارم را برداشتم، پریدم روی موتور و رفتم. پشت تلویزیون را باز کردم و دنبال عیبش گشتم. این خانم کاری به کار تعمیرکاری من نداشت و مشغول آشپزی برای شام شوهرش بود.
خیلی زود پیدا کردم که یک مقاومت با وات بالا در مدار برق ورودی تلویزیون سوختهاست. لحیمش را ذوب کردم و درش آوردم. برای احتیاط اندازهگیریاش کردم. بهکلی سوختهبود و قطع بود. حدس میزدم که در مسیر آن باید یک اتصال کوتاه باشد که باعث سوختن آن شده. اما با همهٔ اندازهگیریها و جستوجوها چنین ایراد واضحی نیافتم. میماند تعویض مقاومت به امید آن که تلویزیون درست شود.
با موتور بهسرعت به پشت شهرداری رفتم، مقاومتی با همان اُهم و همان وات خریدم و برگشتم. آن را سر جایش لحیم کردم، اما به محض آن که کلید تلویزیون را زدم، این مقاومت هم جرقهای زد و سوخت. عجب! آخر کجاست این اتصال کوتاه؟ گشتم و گشتم، اما هیچ پیدا نکردم.
باز پریدم روی موتور و رفتم پشت شهرداری. این بار مقاومتی با وات بالاتر خریدم تا زیر جریان شدید برق، بیشتر دوام بیاورد! یک نکتهٔ مثبت این مدل هم آن بود که پایههایش به بدنهاش لحیم شدهبود و اگر خیلی داغ میشد، پیش از آن که بسوزد، لحیمش ذوب میشد، پایهاش از بدنه جدا میشد، و بعد میشد دوباره لحیمش کرد.
این مقاومت هم با روشن کردن تلویزیون آنقدر داغ شد که لحیم پایهاش ذوب شد. دیگر عرقم در آمده بود. هر چه گشتم جای اتصال کوتاه را پیدا نکردم. خانم خانه با آنچه از تواناییهای تعمیرکاری من شنیدهبود، هیچ شکی نداشت که تلویزیونش را درست میکنم. بنابراین هنگامی که برایش اعتراف کردم که از یافتن ایراد اصلی تلویزیون عاجزم، سخت ناراحت شد و به گونهای رفتار کرد که گویی من گولش زدهام، یا کسانی که تعریفم را کردهاند، گمراهش کردهاند.
بهناچار به تعمیرکار رسمی و کشیک مارک تلویزیونشان زنگ زد. دو نفر زود آمدند، با تجهیزات کامل. خانم برایشان تعریف کرد که من نتوانستهام تلویزیون را درست کنم! پرسیدند مگر من چکارهام؟! توضیح دادم که دانشجو هستم و مقداری از این کارها بلدم. یکیشان گفت:
- دانشجوها خیلی خوب هستند! میگردند، عیب را پیدا میکنند، و کار ما را راحت میکنند!
ماجرای مقاومتی را که میسوخت برایشان تعریف کردم. او دستبهکار شد، و برای یافتن جای اتصال کوتاه چندین سیم را قطع کرد و در چندین جا مدار مسی روی شاسی تلویزیون را با تیغ تراشید و قطع کرد، اندازهگیری کرد و در مسیر معینی پیش رفت. من هرگز جرئت نمیکردم این کارها را بکنم.
او همینطور قدم بهقدم و سیستماتیک اتصالهایی را قطع کرد و پیش رفت، تا آن که به یک لامپ رسید، و معلوم شد که اتصال کوتاه در درون لامپ است! یافتن آن ایراد راه دیگری نداشت جز کاری که او کرد، یا سوار کردن لامپ روی پایه در کارگاه و اندازهگیری و مقایسه با مشخصات لامپ در کتاب لامپ.
تعمیرکار لامپ مشابه در کیف ابزارش داشت. لامپ را عوض کرد، همهٔ اتصالهایی را که قطع کردهبود دوباره لحیم کرد، پایهٔ مقاومتی را هم که من خریدهبودم به جایش چسباند، و تلویزیون درست شد!
خانم خانه پول حسابی به آنها داد، از هزینهٔ من هیچ صحبتی نشد، با آن که دیدهبود که دو بار رفتم و قطعهای خریدم و آمدم، و با دلخوری و بیاعتنایی راهم انداخت.
غمگین رفتم.
***
خانهٔ احسان طبری و همسرش آذر بینیاز در اواخر زندگی «آزاد»شان در ایران، در کوهپایههای نیاوران بود. کوههای بلندی از سمت شمال و غرب خانه را در میان گرفتهبودند. طبری عادت داشت که برخی رادیوهای خارجی، بهویژه برنامهٔ فارسی رادیو مسکو را گوش بدهد. او خود سالها پیش در آن رادیو کار کردهبود. او و آذر برخی از سریالهای تلویزیون ایران را هم تماشا میکردند، از جمله سریال روسی «لحظات هفدهگانهٔ بهاران» را، که البته ناگهان و بیهیچ توضیحی نمایش آن قطع شد.
این زوج پیوسته گله میکردند که پس از آمدن به آن خانه، رادیو و تلویزیونشان خوب کار نمیکند و نمیتوانند برنامههای دلخواهشان را بشنوند یا تماشا کنند. طبری در گفتوگوی خصوصی با من این وضع را «تبعید» خودش، و توظئهٔ کیانوری میدانست (بنگرید به پیشگفتار «از دیدار خویشتن»).
سرانجام یک روز کیف ابزارم را برداشتم، گذاشتمش توی «پیکان» متعلق به حزب که برای انجام برخی امور و از جمله انجام کارهای طبری و اخگر و... زیر پایم بود و به خانهٔ طبری رفتم.
از پنجرهٔ اتاق پذیراییشان به روی بام سفالی و شیبدار نیمطبقه، و از آنجا روی بام مشابه بالاتر رفتم، آنتن تلویزیون و اتصال آن را اندازهگیری کردم، که هیچ ایرادی نداشتند، آنتن را به اینسو و آنسو چرخاندم و خواستم ببینند کجا بهتر میشود، و هر کار دیگری که به عقلم میرسید انجام دادم، اما هیچ سودی نداشت. نصب آنتن برای رادیو روی بام و تلاشهای دیگر برای رادیویشان هم به هیچ نتیجهای نرسید.
هم آنان غمکین بودند، و هم من. شب خسته به خانه رسیدم. پیکان را کنار خیابان پارک کردم، به خانه رفتم، روی تخت افتادم و خوابیدم.
فردا هنگامی که به سراغ ماشین رفتم، شیشهٔ در عقب آن را شکستهبودند. عجب! آخر چرا؟ تازه ساعاتی بعد یادم آمد که کیف ابزارم را پشت صندلی راننده گذاشتهبودم! آن را بردهبودند. دستگاه «عیبیاب» اختراع خودم هم در آن بود، و بسیاری ابزار ارزشمند دیگر. پس از آن تا سالهای طولانی، تا چند سال پس از رسیدن به سوئد، کیف ابزار «مهندسی» برای تعمیر این قبیل وسایل نداشتم.
برخی از قصههای «مهندسی»هایم در سنین پیش از دهسالگی در خانههای در و همسایه و فامیل را در کتاب «قطران در عسل» نوشتهام، از قبیل راه انداختن چرخ خیاطی همسایهٔ داغدارامان سلطان باجی، یا تعمیر پریموس مادر بزرگم که دمبهساعت خراب میشد (نوشتهام؟!) و...
از هنگامی که در زیرزمین خانهمان یک «رصدخانه» درست کردم (این را همانجا نوشتهام) و قطعات رادیوهای کهنه و خراب را آنجا جمع کردم، شدم همچنین تعمیرکار رادیوهای فکوفامیل. برای نمونه عموی بزرگم در مهمانی بیخ گوشم میگفت: «رادیوی ما زیادی خرخر میکند. بیا ببین چهشه!» (البته به ترکی میگفت!) میرفتم و درون رادیو را کمی دستکاری میکردم، بهتر میشد، و در خانواده معروفتر میشدم؛ بی هیچ پاداش مادی!
در سالهای آخر دبیرستان با همان قطعات اوراقی یک دستگاه «دزدبگیر» ساختم که طرح آن چند سال بعد، هنگامی که در دانشگاه بودم و دور این سرگرمیها را تا حدود زیادی خط کشیدهبودم، و بهجای برق و الکترونیک اکنون «مهندسی مکانیک» میخواندم، به نام خودم در مجلهٔ «رادیو و تلویزیون» (ضمیمهٔ مجلهٔ دانشمند) چاپ شد (ببینید).
در همان سالهای دبیرستان در آن طرح تغییراتی دادم (از جزییاتش میگذرم) و تبدیلش کردم به یک دستگاه عیبیاب رادیو و تلویزیون. اکنون بعد از آمدن به تهران هم، با وجود تغییر رشته، تعمیرکار رادیو و تلویزیون فامیل ساکن تهران بودم؛ حتی پس از انقلاب و در طول سالهای دوندگیهای برای حزب توده ایران!
از بستگان ساکن تهران، زوجی سالمند که هر پنج فرزندشان از خانه کوچیده بودند و تنهایشان گذاشتهبودند، تلویزیونی خیلی قدیمی داشتند که هنگامی آن را خریدهبودند که سرمایهدار معروف ثابتپاسال نخستین فرستندهٔ تلویزیونی تهران را راه انداختهبود. این فرستنده یکی دو ساعت در روز برنامه پخش میکرد. آنان همچنین برنامهٔ تلویزیونی سفارتخانهٔ امریکا در تهران را میگرفتند که یکی دو ساعت برنامه به زبان انگلیسی برای امریکاییهای مقیم تهران پخش میکرد.
هنگامی که به تهران آمدم، و اکنون برنامههای «تلویزیون ملی ایران» شروع شدهبود، تلویزیون این فامیلمان تصویری برفکی داشت. خواستند که دستی به سر و روی آن بکشم. همهٔ لامپهای آن را عوض کردم، و خازنهایی را که نیمسوخته بودند و برخی حتی ترک برداشتهبودند عوض کردم، و از تصویر صاف آن بسیار راضی بودند. هر چند که جز تشکر خشک و خالی و پرداخت هزینهٔ خریدهایم، چیزی به من نرسید!
همین زوج در پاییز و زمستان ۱۳۵۵ به شهرستان رفتند تا پیش دخترشان زندگی کنند، و خواستند که این مدت در خانهشان زندگی کنم، تا خانه خالی نباشد، مبادا دزد بزند. پذیرقتم. اما یک شب چراغ سقفی هال، چسبیده به سقف، روشن ماندهبود، «رولپلاک»های (جای پیچ) پلاستیکی که چراغ را به سقف وصل میکردند در اثر گرمای لامپ نرم شدند، پیچها لغزیدند، چراغ و حباب شیشهای آن از سقف رها شدند، در اثر وزن آنها سیم برق پاره شد، و همه با هم با صدایی وحشتناک به کف موزاییک هال افتادند، و من که همان تلویزیون را تماشا میکردم، وحشتزده از جا پریدم. اما من دانشجوی فقیر هیچ امکان جبران آن چراغ و حباب را نداشتم.
این زوج پس از بازگشت، از این حادثه بینهایت غمگین و دلگیر بودند، و بابت بیش از شش ماه حفاظت از خانهشان، ریختن برفهای بامشان و تراسشان، و... حتی یک کلمه تشکر نکردند.
تا هنگامی که در خوابگاه دانشجویی بودم، برای دسترسی به من یا به تلفنهایی که در هر طبقهٔ خوابگاه بود زنگ میزدند، و یا به دربان خوابگاه زنگ میزدند و خواهش میکردند که پیغامشان را به من برساند. اما بعد از خروج از خوابگاه یادم نیست چگونه به من پیغام میرساندند.
***
یک بار پیغام رسید که تلویزیون یکی از بستگان روشن نمیشود و باید خودم را هر چه زودتر برسانم، زیرا که پنجشنبه شب است و همهٔ اهل خانه خسته از کار و درس یک هفته، باید بنشینند و برنامهٔ معروف و پرطرفداری را تماشا کنند. یادم نیست «مراد برقی» بود یا «داییجان ناپلئون» یا «سرکار استوار» یا «خانهٔ قمرخانم»، یا شاید سریال خارجی «کاوشگران» با بازی تونی کرتیس و راجر مور (که من موسیقی آغازین آن را دوست میداشتم. بشنوید)؟
رفتم. همهی اهل خانه منتظرم بودند. از همان لحظهٔ ورود سؤالپیچم کردند:
- فکر میکنی چه ایرادی پیدا کرده؟ درست میشه؟ خرج داره؟...
- نمیدانم. باید ببینم. شاید فیوزش سوخته باشه. اگه اینطور باشه خرجی نداره...
تلویزیون را از گچبری روی دیوار پایین آوردیم و روی فرش کف اتاق گذاشتیم. پشتش را باز کردم. همه بر گردم حلقه زدهبودند و با کنجکاوی همهٔ حرکاتم را تماشا میکردند. مزاحم کارم بودند.
نه، فیوزش نسوخته بود. پس چه مرضی داشت؟ دستگاه اندازهگیریم نشان میداد که برق به جاهایی که باید برسد، میرسد. پس چرا روشن نمیشود؟ هیچ خازن یا مقاومتی هم در ظاهر نسوخته بود.
آرامش لازم داشتم تا بتوانم سیستماتیک بگردم و ایراد را پیدا کنم. اما وقت زیادی تا شروع آن برنامهٔ «مهم» نماندهبود، و همه هیجانزده و دستپاچه مرا به شتاب وا میداشتند.
ناگهان دیدم که یکی از لامپهای اصلی مدار تلویزیون نزدیک پایهاش دور تا دور شکسته و حبابش از پایهاش جدا شده. عجب! چرا شکسته؟ نشانشان دادم: این لامپ شکسته.
- وای، چرا شکسته؟
- نمیدونم.
- نمیشه چسبوندش؟
- نه، توش باید خلاء باشه، تازه، بعد از شکستن، توش هم حتماً سوخته.
- پس چه باید کرد؟
- باید یکی دیگه خرید و عوضش کرد.
- پنجشنبه شش بعد از ظهر از کجا لامپ پیدا کنیم؟
- باید رفت پشت شهرداری. شاید مغازهای هنوز باز باشه.
- گرونه؟
- نمیدونم.
لامپ شکسته را بیرون کشیدم و برداشتم. بهروز را با من همراه کردند. همان بهروز که در «قطران در عسل» نوشتهام که ساواکی بود و نمیدانستم (بخش ۴۲)، و خیلی احساس شباهت به راجر مور میکرد. عجله داشتیم. او تاکسی دربست گرفت و از سهراه سلسبیل رفتیم تا پشت شهرداری. خیابانها خلوت بود و زود رسیدیم. پیدا بود که خیلیها خود را به خانه رسانده بودند تا آن برنامهٔ تلویزیون را ببینند. خوشبختانه یک فروشگاه بزرگ در یکی از پاساژهای پشت شهرداری هنوز باز بود و از همان لامپ هم داشتند. خریدیم. ۲۳ تومان.
دوباره تاکسی دربست گرفتیم و برگشتیم. در طول راه من به فکر فرو رفتهبودم که اگر ایراد اصلی جای دیگری باشد، و اگر این لامپ را جا زدیم و تلویزیون را روشن کردیم و این لامپ هم شکست، یا باز تلویزیون روشن نشد، آنوقت چی؟
رسیدیم. همه خوشحال بودند که هنوز برنامه شروع نشده رسیدهایم و تلویزیون الان درست میشود، و زیاد هم گران تمام نمیشود! اما من نگران بودم. همه باز سرشان را توی کارم فرو میکردند. کوشیدم آرامشان کنم و یک بار دیگر همهٔ مدارهای آن داخل را در پی نشانههای سوختگی گشتم، و چیزی نیافتم. بوی سوختگی هم نبود.
لامپ را در جایش نصب کردم، و با دودلی دگمهٔ روشن کردن تلویزیون را فشردم. آن لامپ روشن شد، و نشکست! لحظاتی طول میکشید تا تصویر پدیدار شود، و شد!
- هورااا... بهبه! آفرین! درست شد!
من هم خوشحال بودم. پشت تلویزیون را بستم و آن را سر جایش در طاقچه گذاشتیم. برنامه چند دقیقه بعد شروع میشد. بهروز و صاحبخانه داشتند پول تاکسی و لامپ را حساب و کتاب میکردند.
با شروع برنامه، من و کارم فراموش شدیم!
***
روزی خبر آوردند که هر چه زودتر به یکی از بستگان تلفن بزنم. این خانم بسیار دستپاچه میگفت که تلویزیونشان خراب شده، شوهرش که از کار هفته به خانه بیاید، حتماً باید برنامهٔ دلخواهش را تماشا کند، و تلویزیون حتماً باید تا قبل از آمدن او راه بیافتد، وگرنه افتضاح میشود!
از قضای روزگار موتورسیکلت یک دوست همدانشگاهی را به امانت داشتم. کیف ابزارم را برداشتم، پریدم روی موتور و رفتم. پشت تلویزیون را باز کردم و دنبال عیبش گشتم. این خانم کاری به کار تعمیرکاری من نداشت و مشغول آشپزی برای شام شوهرش بود.
خیلی زود پیدا کردم که یک مقاومت با وات بالا در مدار برق ورودی تلویزیون سوختهاست. لحیمش را ذوب کردم و درش آوردم. برای احتیاط اندازهگیریاش کردم. بهکلی سوختهبود و قطع بود. حدس میزدم که در مسیر آن باید یک اتصال کوتاه باشد که باعث سوختن آن شده. اما با همهٔ اندازهگیریها و جستوجوها چنین ایراد واضحی نیافتم. میماند تعویض مقاومت به امید آن که تلویزیون درست شود.
با موتور بهسرعت به پشت شهرداری رفتم، مقاومتی با همان اُهم و همان وات خریدم و برگشتم. آن را سر جایش لحیم کردم، اما به محض آن که کلید تلویزیون را زدم، این مقاومت هم جرقهای زد و سوخت. عجب! آخر کجاست این اتصال کوتاه؟ گشتم و گشتم، اما هیچ پیدا نکردم.
باز پریدم روی موتور و رفتم پشت شهرداری. این بار مقاومتی با وات بالاتر خریدم تا زیر جریان شدید برق، بیشتر دوام بیاورد! یک نکتهٔ مثبت این مدل هم آن بود که پایههایش به بدنهاش لحیم شدهبود و اگر خیلی داغ میشد، پیش از آن که بسوزد، لحیمش ذوب میشد، پایهاش از بدنه جدا میشد، و بعد میشد دوباره لحیمش کرد.
این مقاومت هم با روشن کردن تلویزیون آنقدر داغ شد که لحیم پایهاش ذوب شد. دیگر عرقم در آمده بود. هر چه گشتم جای اتصال کوتاه را پیدا نکردم. خانم خانه با آنچه از تواناییهای تعمیرکاری من شنیدهبود، هیچ شکی نداشت که تلویزیونش را درست میکنم. بنابراین هنگامی که برایش اعتراف کردم که از یافتن ایراد اصلی تلویزیون عاجزم، سخت ناراحت شد و به گونهای رفتار کرد که گویی من گولش زدهام، یا کسانی که تعریفم را کردهاند، گمراهش کردهاند.
بهناچار به تعمیرکار رسمی و کشیک مارک تلویزیونشان زنگ زد. دو نفر زود آمدند، با تجهیزات کامل. خانم برایشان تعریف کرد که من نتوانستهام تلویزیون را درست کنم! پرسیدند مگر من چکارهام؟! توضیح دادم که دانشجو هستم و مقداری از این کارها بلدم. یکیشان گفت:
- دانشجوها خیلی خوب هستند! میگردند، عیب را پیدا میکنند، و کار ما را راحت میکنند!
ماجرای مقاومتی را که میسوخت برایشان تعریف کردم. او دستبهکار شد، و برای یافتن جای اتصال کوتاه چندین سیم را قطع کرد و در چندین جا مدار مسی روی شاسی تلویزیون را با تیغ تراشید و قطع کرد، اندازهگیری کرد و در مسیر معینی پیش رفت. من هرگز جرئت نمیکردم این کارها را بکنم.
او همینطور قدم بهقدم و سیستماتیک اتصالهایی را قطع کرد و پیش رفت، تا آن که به یک لامپ رسید، و معلوم شد که اتصال کوتاه در درون لامپ است! یافتن آن ایراد راه دیگری نداشت جز کاری که او کرد، یا سوار کردن لامپ روی پایه در کارگاه و اندازهگیری و مقایسه با مشخصات لامپ در کتاب لامپ.
تعمیرکار لامپ مشابه در کیف ابزارش داشت. لامپ را عوض کرد، همهٔ اتصالهایی را که قطع کردهبود دوباره لحیم کرد، پایهٔ مقاومتی را هم که من خریدهبودم به جایش چسباند، و تلویزیون درست شد!
خانم خانه پول حسابی به آنها داد، از هزینهٔ من هیچ صحبتی نشد، با آن که دیدهبود که دو بار رفتم و قطعهای خریدم و آمدم، و با دلخوری و بیاعتنایی راهم انداخت.
غمگین رفتم.
***
خانهٔ احسان طبری و همسرش آذر بینیاز در اواخر زندگی «آزاد»شان در ایران، در کوهپایههای نیاوران بود. کوههای بلندی از سمت شمال و غرب خانه را در میان گرفتهبودند. طبری عادت داشت که برخی رادیوهای خارجی، بهویژه برنامهٔ فارسی رادیو مسکو را گوش بدهد. او خود سالها پیش در آن رادیو کار کردهبود. او و آذر برخی از سریالهای تلویزیون ایران را هم تماشا میکردند، از جمله سریال روسی «لحظات هفدهگانهٔ بهاران» را، که البته ناگهان و بیهیچ توضیحی نمایش آن قطع شد.
این زوج پیوسته گله میکردند که پس از آمدن به آن خانه، رادیو و تلویزیونشان خوب کار نمیکند و نمیتوانند برنامههای دلخواهشان را بشنوند یا تماشا کنند. طبری در گفتوگوی خصوصی با من این وضع را «تبعید» خودش، و توظئهٔ کیانوری میدانست (بنگرید به پیشگفتار «از دیدار خویشتن»).
سرانجام یک روز کیف ابزارم را برداشتم، گذاشتمش توی «پیکان» متعلق به حزب که برای انجام برخی امور و از جمله انجام کارهای طبری و اخگر و... زیر پایم بود و به خانهٔ طبری رفتم.
از پنجرهٔ اتاق پذیراییشان به روی بام سفالی و شیبدار نیمطبقه، و از آنجا روی بام مشابه بالاتر رفتم، آنتن تلویزیون و اتصال آن را اندازهگیری کردم، که هیچ ایرادی نداشتند، آنتن را به اینسو و آنسو چرخاندم و خواستم ببینند کجا بهتر میشود، و هر کار دیگری که به عقلم میرسید انجام دادم، اما هیچ سودی نداشت. نصب آنتن برای رادیو روی بام و تلاشهای دیگر برای رادیویشان هم به هیچ نتیجهای نرسید.
هم آنان غمکین بودند، و هم من. شب خسته به خانه رسیدم. پیکان را کنار خیابان پارک کردم، به خانه رفتم، روی تخت افتادم و خوابیدم.
فردا هنگامی که به سراغ ماشین رفتم، شیشهٔ در عقب آن را شکستهبودند. عجب! آخر چرا؟ تازه ساعاتی بعد یادم آمد که کیف ابزارم را پشت صندلی راننده گذاشتهبودم! آن را بردهبودند. دستگاه «عیبیاب» اختراع خودم هم در آن بود، و بسیاری ابزار ارزشمند دیگر. پس از آن تا سالهای طولانی، تا چند سال پس از رسیدن به سوئد، کیف ابزار «مهندسی» برای تعمیر این قبیل وسایل نداشتم.
04 May 2023
اپرای کوراوغلو در میان دانشجویان
اپرای کوراوغلو در میان دانشجویان (۱۳۵۱-۱۳۵۹)
(نسخهٔ پی.دی.اف این نوشته: کلیک کنید)
اپرای آذربایجانی کوراوغلو (۱۹۳۸) اثر بزرگ آهنگساز بزرگ عزیر Üzeyir حاجیبیگوف (۱۸۸۵-۱۹۴۸) چندین سال در میان دانشجویان و گروههای فرهنگی دانشجویی سراسر ایران محبوبیت بیهمتایی داشت و معروفیت و جایگاهی که بهدست آورد، پدیدهای شگرف بود. پیرامون این موضوع در برخی نوشتهها اشارههایی شدهاست، اما جا داشت که کسی جز من به آن در مقام یک «پدیده» بپردازد، و چون چنین کاری صورت نگرفته، و از ترس آن که به فراموشی سپردهشود، ناگزیر خود مینویسم!
با ورود به دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف بعدی) در سال ۱۳۵۰، در خوابگاه خیابان زنجان سابق (خوابگاه «احمدی روشن»، خیابان تیموری) با اپرای کوراوغلو آشنا شدم: اپرایی در پنج پرده روی سه صفحهٔ بزرگ و ۳۳ دور گراموفون، که میان دانشجویان آذربایجانی و هماتاقیهای ارشدتر از من دستبهدست میگشت. گراموفونی از یکدیگر به امانت میگرفتند و به آن صفحهها گوش میدادند.
در آن سالها در ایران دستگاه ضبطصوت و نوار کاست هنوز پدیدهای نوظهور و گرانقیمت بود. من تا پیش از آمدن به تهران و دانشگاه، از طریق گوش دادن به رادیوهای ایران و باکو و مسکو با موسیقی کلاسیک و موسیقی آذربایجانی از جمهوری آذربایجان آشنایی داشتم. بهویژه از آن رو که در شهر من اردبیل فرستندههای رادیویی جمهوری آذربایجان و مسکو بهمراتب بهتر از فرستندههای ایران شنیده میشدند. اما با موسیقی کلاسیک آوازی و اپرا میانهای نداشتم و گوش نمیدادم. اکنون در خوابگاه دیدن شیفتگی این دوستان به اپرایی ناآشنا، برایم جالب بود.
پس از چند بار شنیدن، من نیز به آن اپرا علاقمند شدم: داستان دلاوریهای یک قهرمان مردمی طرفدار ستمدیدگان و دشمن ستمکاران، و همسنگران او بود، در ستیز با خانهای خونخوار، و البته عشق و دلدادگی آتشین در آن میان، با موسیقی حماسی و شورانگیز، با مایههای آذربایجانی... بسیار زیبا!
نمیدانم چگونه این فکر بهمیان آمد که اپرا را جایی در دانشگاه پخش کنیم تا بقیهٔ دانشجویان آذربایجانی نیز آن را بشنوند.
در آن هنگام «مرکز تعلیمات عمومی» بهتازگی در دانشگاه ایجاد شدهبود تا دانشجویان تعدادی واحدهای درسهای علوم انسانی هم بخوانند تا مهندسان خشکمغزی بار نیایند! از جمله درسهای این مرکز «شناخت موسیقی» بود که دکتر هرمز فرهت آن را تدریس میکرد. برای این درس در یکی از کلاسها وسایل صوتی، گراموفون، ضبطصوت ریل، و بلندگوهای قوی نصب کردهبودند و نزدیک دویست صفحهٔ گراموفون موسیقی کلاسیک غربی خریدهبودند. این صفحهها در طول درس دکتر فرهت برای دانشجویان کلاس پخش میشد (من چند ماه بعد مسئول همین کار شدم). اگر میشد برای پخش اپرای کوراوغلو از همین امکان استفاده کرد، بسیار عالی بود.
گردانندهٔ امور اجرایی مرکز تعلیمات عمومی در آن هنگام، و پیش از آن که غلامعلی حداد عادل همهکارهٔ آن مرکز شود و زیر سایهٔ سید حسین نصر همهٔ درسهای آن مرکز را اسلامی کند، مهدی ربانیفر بود؛ دانشآموختهٔ همین دانشگاه و فعال سابق گروه نقاشی دانشگاه، که اکنون برای انجام خدمت سربازی بهجای رفتن به پادگان، این کار را انجام میداد. او با گشادهرویی از پیشنهاد من استقبال کرد.
هنگام نخستین پخش اپرای کوراوغلو در دانشگاه، در اردیبهشت ۱۳۵۱ (اکنون ۵۱ سال از آن میگذرد)، تعداد کمی در کلاسی که ۷۰ صندلی داشت گرد آمدند. کسانی از آن میان گوششان با اپرا و این نوع موسیقی آشنا نبود، کسانی تاب دو ساعت و نیم نشستن و گوش دادن نداشتند، و برخی که با ممنوعیت انتشارات به ترکی آذربایجانی، با زبان کتابی آذربایجانی آشنایی نداشتند و زبان و موضوع اپرا را درست نمیفهمیدند، یا به هر دلیل دیگری، در میانههای برنامه برخاستند و رفتند.
برای پخش بعدی که نزدیک یک ماه بعد صورت گرفت، با استفاده از بروشور همراه صفحههای اپرا که به زبان انگلیسی بود، شرح مختصری از موضوع اپرا به اندازهٔ یک برگ آ۴ با دست نوشتم و پخش کردم. بار سوم در نیمسال پاییزی سال ۱۳۵۱ جزوهای در چهار – پنج برگ آ۴ حاوی نام خوانندگان، ارکستر و رهبر آن، و شرح داستان تکتک پردههای پنجگانهٔ اپرا نوشتم، برای روی جلد آن هم نقاشی روی قوطی صفحههای اپرا را با دست کپی کردم، و از آقای ربانیفر خواهش کردم تا دستور تکثیر آن را بدهد.
موضوع اپرا، و نوشتهٔ من، بهظاهر به جایی بر نمیخورد: مبارزهٔ دهقانان و رهبر آنان با خانهای ستمگر بود، و نظام خانها بیش از ده سال پیش با «انقلاب سفید» در کشور ما برچیده شدهبود!
آقای ربانیفر، که خود نقاش بود، نقاشی مرا هم پسندید و دستور تکثیر آن چند صفحه را داد.
در آن هنگام دستگاه فتوکپی هم هنوز پدیدهای بسیار کمیاب و گرانبها بود. در دانشگاه ما برای تکثیر جزوهها و کتابهای درسی از دستگاه تکثیر الکلی و چاپ استنسیل استفاده میکردند. دستگاه الکلی متن را به رنگ آبی تکثیر میکرد.
اکنون، به هنگام پخش اپرای کوراوغلو در پاییز ۱۳۵۱ در کلاسی که نامش را «اتاق موسیقی» گذاشتهبودم، حتی روی کف زمین جا برای نشستن نبود، و بیرون کلاس نیز کف کریدور، و همچنین روی چمنهای پشت پنجرههای کلاس عده زیادی نشستهبودند، آن چند برگ را ورق میزدند و به موسیقی گوش میدادند.
بهتدریج دستگاه ضبطصوت و نوار کاست به بازارهای ایران سرازیر میشد، اما صفحههای گراموفون اپرای کوراوغلو کمیاب و گران بود. به درخواست دوستان و علاقمندان، کاستهای خالی از آنان میگرفتم، صفحهها را روی آنها به رایگان ضبط میکردم و پسشان میدادم.
کمکم در خوابگاه، و در برنامههای کوهنوردی، شنیده میشد که کسانی انفرادی یا گروهی تکههایی از اپرای کوراوغلو را میخوانند یا با خود زمزمه میکنند. اپرا داشت با سرعت برق و باد در سراسر ایران، بهویژه در میان دانشجویان، راه خود را میگشود، و حتی بسیاری از دانشجویانی که هیچ ترکی نمیدانستند به آن علاقمند میشدند و میکوشیدند قطعاتی از آن را زمزمه کنند.
میشنیدم که خیلیها جاهایی از شعرهای اپرا را درست در نمییابند و درست نمیخوانند، حتی چیزهای نامفهومی میگویند، و گاه حتی بر سر این که در اپرا چه گفته میشود با هم بگومگو دارند. در زمستان ۱۳۵۱ به این نتیجه رسیدم که باید همهٔ متن اپرا را بنویسم و منتشر کنم. اما هیچ منبع کتبی برای متن کامل اپرا وجود نداشت، یا داخل ایران در دسترس من نبود. پس یک راه میماند: بنشینم، گوش بدهم، و بنویسم!
کمترین وقت اضافه که مییافتم، به اتاقک وسایل صوتی و بایگانی «اتاق موسیقی» میرفتم، گوشی میگذاشتم، گوش میدادم و مینوشتم. برخی جاها روشن بود و راحت مینوشتم. اما برخی جاها، در میان هیاهوی سازهای ارکستر، خواننده و گروه کر چه میگفتند؟ گوشهایم را تیز میکردم. زیر و بم صدا را تغییر میدادم، گوش میدادم، سوزن را روی صفحه عقب میکشیدم و باز گوش میدادم: این چند کلمه چه بود؟ «حسن خان» با آن صدای باس در پردهٔ دوم میخواند: «...نای ...ریقلره شراب دولدورون» چه میگوید؟ چه چیزهایی را پر از شراب کنند؟ یا در پردهٔ پنجم میخواند: «دوزلتسین قشونلار پلاددان ...ا.» سپاهیان چه چیزی از پولاد بسازند؟
اینها نمونههای کوچکیست که اکنون با ورق زدن کتاب یادم آمد. تکههای نامفهوم بزرگتری بود. گوش میدادم، فکر میکردم، دنبال منابع میگشتم... روزی دیگر و باری دیگر. و اغلب مییافتم: آهان... میگوید «مینا ابریقلره» یعنی در ابریقهای مینایی شراب پر کنید! ابریق را خیام هم بهکار برده، آنجا که خشمگین خدا را متهم میکند که مست است، و زده است و «ابریق می مرا شکستی، ربی!» حسن خان دستور میدهد که در انتظار رسیدن میهمانی ارجمند صراحیهای میناکاریشده را پر از شراب کنند.
آهان... میگوید «... پلاددان حصار»، یعنی لشکریان حصاری پولادین در برابر دهقانان شورشی بر پا کنند!
چنین بود که کار نوشتن متن کامل اپرای کوراوغلو، و ترجمهٔ آن به فارسی، نزدیک سه سال طول کشید. درست در پایان کار دوستی خبر آورد که کتاب متن کامل اپرای کوراوغلو با الفبای سیریلیک در کتابخانهٔ انجمن روابط فرهنگی اتحاد شوروی و ایران در تهران وجود دارد، و چند برگ دستنویس شتابزده را که از بخشهایی از آن کتاب به خط فارسی رونویسی شدهبود، نشانم داد. عجب! آیا کتاب را تازه آوردهاند، یا آنجا بود و من نمیدانستم؟
اما کار من هنوز ادامه داشت. آقای ابوالحسن وندهور (وفا) مسئول کارهای فرهنگی و هنری دانشجویی در دانشگاه، که ناظر تلاشهای من در اتاق موسیقی و پخش موسیقی کلاسیک غربی، موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی آذربایجانی و فولکلوریک برای شنیدن دانشجویان در دانشگاه بود، بیش از صد صفحه دستنویس متن اپرا و ترجمهٔ فارسی آن را از من گرفت، ورق زد و خواند، پسندید، تشویقم کرد، و گفت: «آقایان که ادعا میکنند نظام فئودالی و خانخانی را نابود کردهاند، چه اعتراضی به این داستان شورش دهقانی میتوانند داشتهباشند؟ چاپش میکنیم!»
ماشیننویس مرکز تعلیمات عمومی زبان ترکی و تایپ ترکی بلد نبود. آقای وفا کلید اتاق خودش، و ماشین تحریر برقی را که در اتاقش بود در اختیارم نهاد. او بهندرت در این اتاق مینشست و من وقت فراوان داشتم، بهویژه بعد از ساعات اداری، که (بهجای درس خواندن!) آنجا بنشینم و متن اپرا و ترجمهٔ فارسی آن را تایپ کنم. زمانهای بود که خریدن و داشتن ماشین تحریر مجوز ویژه از ساواک لازم داشت، و گروههای زیرزمینی چریکهای فدایی و مجاهدین خلق، که در میان دانشجویان نفوذ فراوانی داشتند، از هر امکانی برای تایپ و تکثیر اعلامیهها و جزوههایشان استفاده میکردند. بنابراین آقای وفا فداکاری بزرگی کرد و اعتماد بسیاری نسبت به من داشت که این امکانات را بی هیچ محدودیتی در اختیارم نهاد.
تایپ یک انگشتی و دو زبانی در دو ستون، با نشانههای ناقص برای حروف و صداهای ویژهٔ زبان ترکی، روی کاغذ استنسیل، ماهها طول کشید. هرگز هیچکسی در هیچ کلاسی نوشتن به زبان ترکی آذربایجانی را به من نیاموختهبود. خود خطی اختراع کردم، و نشانههای ناقص را با دست تکمیل کردم. یک دختر دانشجوی عضو گروه نقاشی، که بی دانستن زبان ترکی به اپرای کوراوغلو بسیار علاقمند شدهبود و نقاشی روی جلد اولیهٔ مرا هم پسندیدهبود، داوطلب شد که نقاشی مرا در اندازهٔ کوچکتری برای روی جلد متن کامل اپرا بازسازی کند.
من قصد نداشتم هیچ نامی از خود روی جلد این کتابچه بنویسم، اما آقای وفا (که نام «اتاق موسیقی» را هم نمیپسندید)، به اصرار زیاد این عناوین را روی جلد متن اپرا اضافه کرد: «از انتشارات مرکز پخش موسیقی (اتاق ۳) دانشگاه صنعتی آریامهر – گردآوری، برگردان، ویرایش: شیوا فرهمند راد».
جزوهٔ متن کامل و دو زبانهٔ اپرای کوراوغلو نخستین بار در بهار ۱۳۵۴ در ۲۰۰ نسخه در چاپخانهٔ دانشگاه صنعتی آریامهر با چاپ استنسیل، در قطع آ۴ در ۶۴ صفحه و با جلد مقوای نازک به رنگ آبی یا سبز پستهای چاپ شد، با مقدمههایی، و از جمله شرح حال آهنگساز بزرگ عزیر حاجیبیگوف. هم این بار، و هم به هنگام چاپ بعدی در پاییز همان سال برنامهٔ ویژهای در «اتاق موسیقی» اعلام کردم، و هنگام ورود شنوندگان نسخهای از جزوه به هر یک دادم. هر دو بار همهٔ نسخههای چاپشده ظرف چند دقیقه تمام شد، یا در واقع «غارت» شد. کسانی جزوهها را از دست من میقاپیدند و میرفتند. دیگر برای گوش دادن به اپرا هم نمیماندند. اکنون نوار کاست آن را از خود من گرفته بودند، یا کپی آن را از راههای دیگر یافتهبودند.
جزوهٔ اپرا اکنون در محافل دانشجویی به پدیدهای تبدیل شدهبود. متن کامل و درست شعرها اکنون در دسترس همگان بود، هرچند که بسیاری از آنان زبان ترکی را هم بلد نبودند، اما ترجمهٔ فارسی من کار خود را میکرد. اکنون کمتر برنامهٔ کوهنوردی بود که در آن سرودهایی از اپرای کوراوغلو را نخوانند. در زندانها و در خانههای تیمی چریکها آن را زمزمه میکردند. کار «اتاق موسیقی» و انتشار این جزوه الهامبخش بسیاری از گروههای دانشجویی در سراسر ایران بود. دانشجویان دانشکدهٔ پلیتکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر بعدی) «اتاق موسیقی» درست کردند که مهران رفیعی گوشهای از داستان آن را نوشتهاست (https://akhbar-rooz.com/?p=200197). دانشجویان دانشکدهٔ فنی دانشگاه تهران با سرپرستی دوستم فرشید واحدیان و راهنماییهای من «اتاق موسیقی» بر پا کردند.
برایم خبر میآوردند که نخست گروه موسیقی دانشجویان دانشکدهٔ فنی دانشگاه تبریز، و سپس گروه دیگری در همان دانشگاه جزوهٔ اپرای کوراوغلو را بازتکثیر کردهاند. خبر آوردند که کتابفروشی شمس در تبریز جزوه را پنهانی تکثیر کرده و زیرمیزی میفروشد. سپس خبرها از دوردستهای ایران آمد: از دانشگاههای مشهد، زاهدان، شیراز، اهواز... که جزوهٔ اپرا را تکثیر و توزیع کردهاند.
شگفتانگیز بود. خود نیز حیرتزده بودم. با فضای حاکم بر ایران و خفقان سیاسی، موضوع اپرا اکنون رنگ سیاسی به خود گرفتهبود. خفقان راه را برای نمادگرایی میگشود: حسن خان اپرا، نماد شاه بود؛ کوراوغلو و یارانش نماد چریکها بودند که در «چنلیبئل» (کمرکش مهآلود)، در کوه، در «سیاهکل»، سنگر گرفتهبودند، هر بار که فرصتی پیش میآمد از کوه (سیاهکل) فرود میآمدند و به سپاهیان خان (شاه) شبیخون میزدند، غارتشان میکردند، و اموال او را میان دهقانان بیچیز پخش میکردند.
حماسهٔ بزرگ در پردهٔ آخر و پنجم است که کوراوغلو و یارانش از کمینگاه بیرون میآیند، سپاهیان خان را تارومار میکنند، نگار زیبارو و برادرش و چند دهقان را از تیغ جلاد نجات میدهند، و دهقانان آزاد به جشن و پایکوبی میپردازند. چه داستانی شیرینتر و زیباتر از این برای دانشجویان انقلابی؟ اکنون در برخی محافل دانشجویی هنگام بحثهای سیاسی، بهجای «شاه» میگفتند «حسن خان»! جزوه و نوارهای اپرا اکنون به بیرون از گروههای دانشجویی نیز راه میگشود.
به گمانی، شرایط و فضای سیاسی آن هنگام در ایران در استقبال گسترده از اپرای کوراوغلو و محتوای آن، تأثیر بسیار داشت. برای نمونه در هنگامهٔ «جشنهای ۲۵۰۰سالهٔ شاهنشاهی»، که رهبران سراسر جهان به ضیافتی عظیم و پر ریختوپاش در بیایانهای تختجمشید دعوت شدهبودند، دهقانان در پردهٔ اول این اپرا میخواندند:
هر هفته باشیندا بیر خان یا پاشا
قوناق گلمیش اولسا بو داغیلمیشا
گئدر وار – یوخوموز قوناقلار اوچون
اوغول – اوشاقیمیز قالار آج او گون...
یعنی:
اگر سر هر هفته یک خان یا پاشا
مهمان بیاید به این ویرانه
دار و ندارمان را به پای مهمان میریزند
فرزندانمان گرسنه میمانند آن روز.
یا در مورد اختناق و سرکوب، حسن خان میخواند:
قامچیدیر ساخلایان بو رعیتی
قامچیسیز یاشاماز خانین دؤولتی
ظلمه اؤیرهننلر سئومز مرحمت
ظلمسیز یاشاماز بیزیم مملکت
دؤیمهسن، سؤیمهسن، مالین آلماسان
دارا چکدیرمهسن، داما سالماسان
رعیت بیرداها خانی دینلهمز
مالیمین – جانیمین صاحبی دئمز
ساکیتلیک ایستهسن، از رعیتی
سؤیلهییب آتالار بو وصیتی.
یعنی:
فقط تازیانه است که رعیت را مهار میکند
بدون تازیانه دولت خان بر جا نمیماند
کسی که به ظلم عادت کرده، مهربانی سزاوارش نیست
بی ظلم کشور ما پاینده نیست
اگر نزنی، دشنام ندهی، دار و ندارش را نگیری
اگر دارش نزنی، حبساش نکنی
رعیت دیگر از خان حرفشنوی نخواهد داشت
خان را صاحب جان و مال خود نخواهد انگاشت
آرامش اگر میخواهی، باید رعیت را خرد کنی
این وصیت پدران است.
از این صحنهها در طول اپرا فراوان است. آنجا که کوراوغلو دهقانان شورشی را فرا میخواند که با او به کوه (سیاهکل) بزنند، یا آنجا که گونهای «سرود انترناسیونال» میخواند و ملتهای گوناگون را در جنبش خود میپذیرد، بسیاری را سخت به هیجان میآورد.
از همین دست است آنجا که احسانپاشا در پردهٔ پنجم میخواند:
بو گوندن بیرجه انسان
خانا قارشی ائتسه عصیان
یا ئولوم وار یا دا زندان
عفو ائدیلمز خایین انسان
وئرمهریک بیز بیرده فرصت چیخسین عصیانلار
خیانتپرور انسانلار
بو یولسوز، اوغرو نادانلار
بو جاهل، بو قودورقانلار
کسیلسین، محو ائدیلسینلر.
یعنی:
از امروز هر کس
بر ضد خان طغیان کند
سزای او مرگ است، یا زندان
خائنان را نمیبخشیم
بار دیگر فرصت نمیدهیم که عصیانی بر پا شود
آدمهای خائن،
دزدان نادان و گمراه
جاهلان و گردنکشان
همگی ریشهکن شوند، نابود شوند.
یا خطابهٔ آتشین نگار پیش از آن که گردنش را بزنند:
بیر ییغین ظلمکار، بیر ییغین جلاد
تأثیر ائتمز سیزه بو قدر فریاد
سرخوش ائتمیش سیزی ظلمون نشئهسی
ناراحت ائیلهمز مظلوم نالهسی
بیر گون گلهجکدیر انتقام گونو
کسهجک ظالیمین باشینین اوستونو
بو گون ازیلنلر، ازر سیزلری
خان ظلموندن قورتارارلار بیزلری...
یعنی:
مشتی ستمگر، مشتی جلاد
این همه فریاد تأثیری بر شما ندارد
نشئهٔ ستمگری شما را سرمست کرده
نالهٔ مظلومان شما را آزار نمیدهد
سرانجام روز انتقام میرسد
تیغ انتقام بالای سر ظالمان میآویزد
و پایمالشدگان امروز، پایمالتان میکنند
از ظلم خان نجاتمان میدهند.
من خود هیچ در حالوهوای برداشتهای سیاسی از اپرا نبودم، نمیخواستم به آنها رسمیت ببخشم، و پخششان کنم. برنامههای من در «اتاق موسیقی» بر لبهٔ تیغ حرکت میکرد. میدانستم که ساواک بهشدت مراقب است که موسیقی یا جزوهای با محتوای سیاسی آنجا پخش نشود، و تازه، هم دانشجویان «ماورای چپ» و هم خشکه مذهبیها هم مراقب بودند تا مبادا آنجا «رقاصخانه» شود. همچنان که اتاق موسیقی پلیتکنیک را بر هم ریختند، بی آن که ربطی به «رقاصخانه» داشتهباشد. آری، فشار مذهبی تازگی ندارد، و در زمان رژیم سلطنتی هم وجود داشت!
اکنون هیچ کنترلی بر سیر نوارها و جزوهٔ اپرا نداشتم. نوارهای کاست اپرا، تکثیری من و دیگران، و جزوهٔ دوزبانهٔ آن، چاپ دانشگاه ما یا کپیهای دست چندم از آن، اکنون راه خود را مستقل از من میپیمودند. کسانی با آن نوارها عاشق میشدند. کسانی، فارس و ترک، در قحطی متن کتبی به ترکی از آن جزوهها برای آموزش زبان ترکی استفاده میکردند. کسانی تمامی متن اپرا را حفظ میکردند. کسانی در محافل بادهگساریشان جزوهٔ مرا پیش میآوردند و با هم شادمانی میکردند. کسانی با دیدن نام من بر روی جلد جزوه با رؤیای دختری زیبا نامههای عاشقانه برایم مینوشتند! تفسیرهای مستقل در ذهن شنوندگان و خوانندگان جزوه وجود داشت.
در بهار سال ۱۳۵۵ نیز ۲۰۰ نسخه چاپ تازهٔ جزوه در دانشگاه در چشم بر هم زدنی به معنای واقعی کلمه «غارت» شد، با آن که به هر کس تنها یک نسخه میدادم. کسانی که جزوه به ایشان نرسید سخت ناراحت و از من عصبانی بودند. اما چاپخانهٔ دانشگاه، در لابهلای چاپ و تکثیر کتابها و جزوههای درسی هر نیمسال تحصیلی، بهزحمت فرصتی مییافت تا سفارش چاپ سرپرست گروههای فوق برنامه و دانشجویی را انجام دهد، و با آن شیوهٔ چاپ هر بار بیش از ۲۰۰ نسخه نمیشد چاپ کرد.
در تابستان ۱۳۵۶ یکی از همکاران «اتاق موسیقی»، زندهیاد حسن جلالی نایینی، خبرم کرد که ناشری با سود بردن از «فضای باز سیاسی» که نخستوزیر اعلام کرده، بدون اجازهٔ ما دستبهکار حروفچینی جزوهٔ اپرای کوراوغلو شده و مقدمات چاپ آن را فراهم میکند. محترمانه از او خواستیم که این کار را نکند، زیرا که با ناشر دیگری قرار و مدار داشتم.
نخستین چاپ رسمی این جزوه بهشکل کتاب در زمستان ۱۳۵۷ (بعد از انقلاب) با همکاری انتشارات ارمغان (تهران) منتشر شد. طرح روی جلد آن کار مهروز کیانوری است.
اما بسیاری از دانشجویان آن سالها و دوستانشان هنوز از دوردستهای گوشه و کنار جهان پیدایم میکنند و در پیامهایی مهرآمیز مینویسند: «هنوز همان جزوهٔ جلدآبی را دارم ها... با همان نقاشی...» حتی ناشری در استکهلم، گویا بی آنکه بداند من خود در استکهلم هستم، نسخهٔ بسیار فرسوده و بدون جلدی از چاپ ۱۳۵۷ را در خانهٔ دوستی در هلند یافت، و آن را بدون اطلاع من با جلدی به رنگ نوستالژیک همان چاپهای دانشگاه تجدید چاپ کرد و به فروش گذاشت.
دربارهٔ تأثیر جزوه و اپرای کوراوغلو در میان دانشجویان، دوست همدانشگاهی آقای علیرضا صرافی در رسالهای با عنوان «حرکات دانشجویان آذربایجانی در دههٔ پنجاه» ضمن تشریح فعالیتهای «اتاق موسیقی» و اهمیت آن، نوشته است: «چاپ این كتابچه كه به خارج از دانشگاه هم راه یافتهبود، در زمانی كه هیچ اثر تركی اجازهی چاپ نداشت، در نوع خود حادثهٔ مهمی شمرده میشد. كتاب با استقبال بسیاری مواجهشد. یادم میآید كه دانشجویان دانشگاه تبریز نیز نامهای محبتآمیز به شیوا نوشتهبودند و به خاطر كار با ارزشش از وی تشكر كردهبودند.»[ص ۱۲ یا در این نشانی: http://www.achiq.info/yazi/seraf.oyren.htm#_Toc166418329].
همچنین خانم سودابه اردوان تعریف میکند که در اردیبهشت ۱۳۵۹ در آستانهٔ «انقلاب فرهنگی»، هنگامی که دولت حکم کردهبود که گروههای دانشجویی باید اتاقها و ستادهایشان را از محوطهٔ دانشگاهها برچینند، ایشان و رفقایشان در مخالفت با این تصمیم در دانشگاه تهران سنگربندی کردهبودند، آغاز پردهٔ سوم اپرای کوراوغلو با صدای بلند از بلندگوها پخش میشد، و آنان پشت سنگر با این آهنگ و سرود نرمش میکردند و روحیهٔ پایداری را در خود و دیگران تقویت میکردند:
چنلیبئل ئولکهم، هر یئری محکم، محکم
قوش اؤتهبیلمز بو سنگرلرین اوستوندن
قصد ائدهبیلمز بو یئرلره هئچ بیر دشمن
قهرمانلار یوردو چنلیبئل
باسیلماز بیر اردو چنلیبئل
یعنی:
چنلیبئل وطنم، همه جایش محکم است
هیچ پرندهای هم نمیتواند از فراز این سنگرها بگذرد
هیچ دشمنی نمیتواند خیال تسخیر اینجا را به سر راه دهد
سرزمین قهرمانان است چنلیبئل
اردویی تسخیرناپذیر است چنلیبئل
آخرین چاپ کتاب دوزبانهٔ اپرای کوراوغلو، تا جایی که میدانم، با تجدید نظر در حروفنگاری، و این بار همراه با سی.دی. های اپرا، در تابستان ۱۳۸۲ (نشر دنیای نو، تهران) بودهاست.
همهٔ اطلاعات مربوط به آهنگساز و اپرایش، با جزئیات فراوان، در پیشگفتارهای کتاب هست و لازم نمیدانم اینجا چیزی بنویسم. نسخهٔ اسکنشدهٔ آخرین چاپ را از این نشانی دانلود کنید: https://drive.google.com/file/d/1L3sVJ_LNemR7lqC_BUwLF-yNCZw-W3MW/view?usp=sharing
نسخهٔ کامل و رسمی متن اپرا به زبان اصلی و با حروف لاتین در این نشانی موجود است، با این تذکر که سخنان موجود در اجراهای گوناگون با یکدیگر تفاوتها و جابهجاییهایی دارند: http://uzeyir.musigi-dunya.az/az/keroglu_libr.html
اما نکتهای از حاشیهٔ نخستین اجرای آن هست، که بهگمانم جالب است و جایی بهفارسی نوشته نشده: اپرای کوراوغلو نخستین بار در سال ۱۹۳۸ در جشنوارهٔ دهروزهٔ موسیقی آذربایجانی در «بالشوی تئاتر» مسکو اجرا شد. استالین طبق معمول از لژ ویژهاش اپرا را تماشا میکرد. در این اجرا برای نخستین بار اسب هم بر صحنهی اپرا آوردند و کوراوغلو سوار بر اسب بود. کوراوغلو بی اسب نمیتواند باشد! اجرا بسیار موفقیتآمیز بود. پس از پایان اجرا عدهای از رهبران حزب کمونیست اتحاد شوروی بر گرد عزیر حاجیبیگوف حلقه زدند. استالین هم بود. کسی از آن میان (ژدانوف؟) خطاب به عزیر گفت: «بابا! یک جفت دیگر از این اپراها بنویس!» ناگهان استالین غرید: «نخیر!»
آن زمان اوج دوران وحشت استالینی و اعدام و تبعید هر کسی که سرش به تنش میارزید به اردوگاههای بردهداری سیبری بود. همه با شنیدن «نخیر» استالین در جا یخ زدند. سکوتی طولانی برقرار شد، تا آن که استالین خود سکوت را شکست و گفت: «[یک جفت نه،] دو جفت بنویس!»[منبع http://www.hajibeyov.com/music/koroghlu/koroghlu_eng/koroghlu_cd_eng/koroghlu_cd.html]
فیلم کامل اپرای کوراوغلو، اجرای سال ۱۹۸۵ با شرکت لطفیار ایمانوف: https://youtu.be/i4afB488Xi0
(نسخهٔ پی.دی.اف این نوشته: کلیک کنید)
اپرای آذربایجانی کوراوغلو (۱۹۳۸) اثر بزرگ آهنگساز بزرگ عزیر Üzeyir حاجیبیگوف (۱۸۸۵-۱۹۴۸) چندین سال در میان دانشجویان و گروههای فرهنگی دانشجویی سراسر ایران محبوبیت بیهمتایی داشت و معروفیت و جایگاهی که بهدست آورد، پدیدهای شگرف بود. پیرامون این موضوع در برخی نوشتهها اشارههایی شدهاست، اما جا داشت که کسی جز من به آن در مقام یک «پدیده» بپردازد، و چون چنین کاری صورت نگرفته، و از ترس آن که به فراموشی سپردهشود، ناگزیر خود مینویسم!
با ورود به دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف بعدی) در سال ۱۳۵۰، در خوابگاه خیابان زنجان سابق (خوابگاه «احمدی روشن»، خیابان تیموری) با اپرای کوراوغلو آشنا شدم: اپرایی در پنج پرده روی سه صفحهٔ بزرگ و ۳۳ دور گراموفون، که میان دانشجویان آذربایجانی و هماتاقیهای ارشدتر از من دستبهدست میگشت. گراموفونی از یکدیگر به امانت میگرفتند و به آن صفحهها گوش میدادند.
در آن سالها در ایران دستگاه ضبطصوت و نوار کاست هنوز پدیدهای نوظهور و گرانقیمت بود. من تا پیش از آمدن به تهران و دانشگاه، از طریق گوش دادن به رادیوهای ایران و باکو و مسکو با موسیقی کلاسیک و موسیقی آذربایجانی از جمهوری آذربایجان آشنایی داشتم. بهویژه از آن رو که در شهر من اردبیل فرستندههای رادیویی جمهوری آذربایجان و مسکو بهمراتب بهتر از فرستندههای ایران شنیده میشدند. اما با موسیقی کلاسیک آوازی و اپرا میانهای نداشتم و گوش نمیدادم. اکنون در خوابگاه دیدن شیفتگی این دوستان به اپرایی ناآشنا، برایم جالب بود.
پس از چند بار شنیدن، من نیز به آن اپرا علاقمند شدم: داستان دلاوریهای یک قهرمان مردمی طرفدار ستمدیدگان و دشمن ستمکاران، و همسنگران او بود، در ستیز با خانهای خونخوار، و البته عشق و دلدادگی آتشین در آن میان، با موسیقی حماسی و شورانگیز، با مایههای آذربایجانی... بسیار زیبا!
نمیدانم چگونه این فکر بهمیان آمد که اپرا را جایی در دانشگاه پخش کنیم تا بقیهٔ دانشجویان آذربایجانی نیز آن را بشنوند.
در آن هنگام «مرکز تعلیمات عمومی» بهتازگی در دانشگاه ایجاد شدهبود تا دانشجویان تعدادی واحدهای درسهای علوم انسانی هم بخوانند تا مهندسان خشکمغزی بار نیایند! از جمله درسهای این مرکز «شناخت موسیقی» بود که دکتر هرمز فرهت آن را تدریس میکرد. برای این درس در یکی از کلاسها وسایل صوتی، گراموفون، ضبطصوت ریل، و بلندگوهای قوی نصب کردهبودند و نزدیک دویست صفحهٔ گراموفون موسیقی کلاسیک غربی خریدهبودند. این صفحهها در طول درس دکتر فرهت برای دانشجویان کلاس پخش میشد (من چند ماه بعد مسئول همین کار شدم). اگر میشد برای پخش اپرای کوراوغلو از همین امکان استفاده کرد، بسیار عالی بود.
گردانندهٔ امور اجرایی مرکز تعلیمات عمومی در آن هنگام، و پیش از آن که غلامعلی حداد عادل همهکارهٔ آن مرکز شود و زیر سایهٔ سید حسین نصر همهٔ درسهای آن مرکز را اسلامی کند، مهدی ربانیفر بود؛ دانشآموختهٔ همین دانشگاه و فعال سابق گروه نقاشی دانشگاه، که اکنون برای انجام خدمت سربازی بهجای رفتن به پادگان، این کار را انجام میداد. او با گشادهرویی از پیشنهاد من استقبال کرد.
هنگام نخستین پخش اپرای کوراوغلو در دانشگاه، در اردیبهشت ۱۳۵۱ (اکنون ۵۱ سال از آن میگذرد)، تعداد کمی در کلاسی که ۷۰ صندلی داشت گرد آمدند. کسانی از آن میان گوششان با اپرا و این نوع موسیقی آشنا نبود، کسانی تاب دو ساعت و نیم نشستن و گوش دادن نداشتند، و برخی که با ممنوعیت انتشارات به ترکی آذربایجانی، با زبان کتابی آذربایجانی آشنایی نداشتند و زبان و موضوع اپرا را درست نمیفهمیدند، یا به هر دلیل دیگری، در میانههای برنامه برخاستند و رفتند.
برای پخش بعدی که نزدیک یک ماه بعد صورت گرفت، با استفاده از بروشور همراه صفحههای اپرا که به زبان انگلیسی بود، شرح مختصری از موضوع اپرا به اندازهٔ یک برگ آ۴ با دست نوشتم و پخش کردم. بار سوم در نیمسال پاییزی سال ۱۳۵۱ جزوهای در چهار – پنج برگ آ۴ حاوی نام خوانندگان، ارکستر و رهبر آن، و شرح داستان تکتک پردههای پنجگانهٔ اپرا نوشتم، برای روی جلد آن هم نقاشی روی قوطی صفحههای اپرا را با دست کپی کردم، و از آقای ربانیفر خواهش کردم تا دستور تکثیر آن را بدهد.
موضوع اپرا، و نوشتهٔ من، بهظاهر به جایی بر نمیخورد: مبارزهٔ دهقانان و رهبر آنان با خانهای ستمگر بود، و نظام خانها بیش از ده سال پیش با «انقلاب سفید» در کشور ما برچیده شدهبود!
آقای ربانیفر، که خود نقاش بود، نقاشی مرا هم پسندید و دستور تکثیر آن چند صفحه را داد.
در آن هنگام دستگاه فتوکپی هم هنوز پدیدهای بسیار کمیاب و گرانبها بود. در دانشگاه ما برای تکثیر جزوهها و کتابهای درسی از دستگاه تکثیر الکلی و چاپ استنسیل استفاده میکردند. دستگاه الکلی متن را به رنگ آبی تکثیر میکرد.
اکنون، به هنگام پخش اپرای کوراوغلو در پاییز ۱۳۵۱ در کلاسی که نامش را «اتاق موسیقی» گذاشتهبودم، حتی روی کف زمین جا برای نشستن نبود، و بیرون کلاس نیز کف کریدور، و همچنین روی چمنهای پشت پنجرههای کلاس عده زیادی نشستهبودند، آن چند برگ را ورق میزدند و به موسیقی گوش میدادند.
بهتدریج دستگاه ضبطصوت و نوار کاست به بازارهای ایران سرازیر میشد، اما صفحههای گراموفون اپرای کوراوغلو کمیاب و گران بود. به درخواست دوستان و علاقمندان، کاستهای خالی از آنان میگرفتم، صفحهها را روی آنها به رایگان ضبط میکردم و پسشان میدادم.
کمکم در خوابگاه، و در برنامههای کوهنوردی، شنیده میشد که کسانی انفرادی یا گروهی تکههایی از اپرای کوراوغلو را میخوانند یا با خود زمزمه میکنند. اپرا داشت با سرعت برق و باد در سراسر ایران، بهویژه در میان دانشجویان، راه خود را میگشود، و حتی بسیاری از دانشجویانی که هیچ ترکی نمیدانستند به آن علاقمند میشدند و میکوشیدند قطعاتی از آن را زمزمه کنند.
میشنیدم که خیلیها جاهایی از شعرهای اپرا را درست در نمییابند و درست نمیخوانند، حتی چیزهای نامفهومی میگویند، و گاه حتی بر سر این که در اپرا چه گفته میشود با هم بگومگو دارند. در زمستان ۱۳۵۱ به این نتیجه رسیدم که باید همهٔ متن اپرا را بنویسم و منتشر کنم. اما هیچ منبع کتبی برای متن کامل اپرا وجود نداشت، یا داخل ایران در دسترس من نبود. پس یک راه میماند: بنشینم، گوش بدهم، و بنویسم!
کمترین وقت اضافه که مییافتم، به اتاقک وسایل صوتی و بایگانی «اتاق موسیقی» میرفتم، گوشی میگذاشتم، گوش میدادم و مینوشتم. برخی جاها روشن بود و راحت مینوشتم. اما برخی جاها، در میان هیاهوی سازهای ارکستر، خواننده و گروه کر چه میگفتند؟ گوشهایم را تیز میکردم. زیر و بم صدا را تغییر میدادم، گوش میدادم، سوزن را روی صفحه عقب میکشیدم و باز گوش میدادم: این چند کلمه چه بود؟ «حسن خان» با آن صدای باس در پردهٔ دوم میخواند: «...نای ...ریقلره شراب دولدورون» چه میگوید؟ چه چیزهایی را پر از شراب کنند؟ یا در پردهٔ پنجم میخواند: «دوزلتسین قشونلار پلاددان ...ا.» سپاهیان چه چیزی از پولاد بسازند؟
اینها نمونههای کوچکیست که اکنون با ورق زدن کتاب یادم آمد. تکههای نامفهوم بزرگتری بود. گوش میدادم، فکر میکردم، دنبال منابع میگشتم... روزی دیگر و باری دیگر. و اغلب مییافتم: آهان... میگوید «مینا ابریقلره» یعنی در ابریقهای مینایی شراب پر کنید! ابریق را خیام هم بهکار برده، آنجا که خشمگین خدا را متهم میکند که مست است، و زده است و «ابریق می مرا شکستی، ربی!» حسن خان دستور میدهد که در انتظار رسیدن میهمانی ارجمند صراحیهای میناکاریشده را پر از شراب کنند.
آهان... میگوید «... پلاددان حصار»، یعنی لشکریان حصاری پولادین در برابر دهقانان شورشی بر پا کنند!
چنین بود که کار نوشتن متن کامل اپرای کوراوغلو، و ترجمهٔ آن به فارسی، نزدیک سه سال طول کشید. درست در پایان کار دوستی خبر آورد که کتاب متن کامل اپرای کوراوغلو با الفبای سیریلیک در کتابخانهٔ انجمن روابط فرهنگی اتحاد شوروی و ایران در تهران وجود دارد، و چند برگ دستنویس شتابزده را که از بخشهایی از آن کتاب به خط فارسی رونویسی شدهبود، نشانم داد. عجب! آیا کتاب را تازه آوردهاند، یا آنجا بود و من نمیدانستم؟
اما کار من هنوز ادامه داشت. آقای ابوالحسن وندهور (وفا) مسئول کارهای فرهنگی و هنری دانشجویی در دانشگاه، که ناظر تلاشهای من در اتاق موسیقی و پخش موسیقی کلاسیک غربی، موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی آذربایجانی و فولکلوریک برای شنیدن دانشجویان در دانشگاه بود، بیش از صد صفحه دستنویس متن اپرا و ترجمهٔ فارسی آن را از من گرفت، ورق زد و خواند، پسندید، تشویقم کرد، و گفت: «آقایان که ادعا میکنند نظام فئودالی و خانخانی را نابود کردهاند، چه اعتراضی به این داستان شورش دهقانی میتوانند داشتهباشند؟ چاپش میکنیم!»
ماشیننویس مرکز تعلیمات عمومی زبان ترکی و تایپ ترکی بلد نبود. آقای وفا کلید اتاق خودش، و ماشین تحریر برقی را که در اتاقش بود در اختیارم نهاد. او بهندرت در این اتاق مینشست و من وقت فراوان داشتم، بهویژه بعد از ساعات اداری، که (بهجای درس خواندن!) آنجا بنشینم و متن اپرا و ترجمهٔ فارسی آن را تایپ کنم. زمانهای بود که خریدن و داشتن ماشین تحریر مجوز ویژه از ساواک لازم داشت، و گروههای زیرزمینی چریکهای فدایی و مجاهدین خلق، که در میان دانشجویان نفوذ فراوانی داشتند، از هر امکانی برای تایپ و تکثیر اعلامیهها و جزوههایشان استفاده میکردند. بنابراین آقای وفا فداکاری بزرگی کرد و اعتماد بسیاری نسبت به من داشت که این امکانات را بی هیچ محدودیتی در اختیارم نهاد.
تایپ یک انگشتی و دو زبانی در دو ستون، با نشانههای ناقص برای حروف و صداهای ویژهٔ زبان ترکی، روی کاغذ استنسیل، ماهها طول کشید. هرگز هیچکسی در هیچ کلاسی نوشتن به زبان ترکی آذربایجانی را به من نیاموختهبود. خود خطی اختراع کردم، و نشانههای ناقص را با دست تکمیل کردم. یک دختر دانشجوی عضو گروه نقاشی، که بی دانستن زبان ترکی به اپرای کوراوغلو بسیار علاقمند شدهبود و نقاشی روی جلد اولیهٔ مرا هم پسندیدهبود، داوطلب شد که نقاشی مرا در اندازهٔ کوچکتری برای روی جلد متن کامل اپرا بازسازی کند.
من قصد نداشتم هیچ نامی از خود روی جلد این کتابچه بنویسم، اما آقای وفا (که نام «اتاق موسیقی» را هم نمیپسندید)، به اصرار زیاد این عناوین را روی جلد متن اپرا اضافه کرد: «از انتشارات مرکز پخش موسیقی (اتاق ۳) دانشگاه صنعتی آریامهر – گردآوری، برگردان، ویرایش: شیوا فرهمند راد».
جزوهٔ متن کامل و دو زبانهٔ اپرای کوراوغلو نخستین بار در بهار ۱۳۵۴ در ۲۰۰ نسخه در چاپخانهٔ دانشگاه صنعتی آریامهر با چاپ استنسیل، در قطع آ۴ در ۶۴ صفحه و با جلد مقوای نازک به رنگ آبی یا سبز پستهای چاپ شد، با مقدمههایی، و از جمله شرح حال آهنگساز بزرگ عزیر حاجیبیگوف. هم این بار، و هم به هنگام چاپ بعدی در پاییز همان سال برنامهٔ ویژهای در «اتاق موسیقی» اعلام کردم، و هنگام ورود شنوندگان نسخهای از جزوه به هر یک دادم. هر دو بار همهٔ نسخههای چاپشده ظرف چند دقیقه تمام شد، یا در واقع «غارت» شد. کسانی جزوهها را از دست من میقاپیدند و میرفتند. دیگر برای گوش دادن به اپرا هم نمیماندند. اکنون نوار کاست آن را از خود من گرفته بودند، یا کپی آن را از راههای دیگر یافتهبودند.
جزوهٔ اپرا اکنون در محافل دانشجویی به پدیدهای تبدیل شدهبود. متن کامل و درست شعرها اکنون در دسترس همگان بود، هرچند که بسیاری از آنان زبان ترکی را هم بلد نبودند، اما ترجمهٔ فارسی من کار خود را میکرد. اکنون کمتر برنامهٔ کوهنوردی بود که در آن سرودهایی از اپرای کوراوغلو را نخوانند. در زندانها و در خانههای تیمی چریکها آن را زمزمه میکردند. کار «اتاق موسیقی» و انتشار این جزوه الهامبخش بسیاری از گروههای دانشجویی در سراسر ایران بود. دانشجویان دانشکدهٔ پلیتکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر بعدی) «اتاق موسیقی» درست کردند که مهران رفیعی گوشهای از داستان آن را نوشتهاست (https://akhbar-rooz.com/?p=200197). دانشجویان دانشکدهٔ فنی دانشگاه تهران با سرپرستی دوستم فرشید واحدیان و راهنماییهای من «اتاق موسیقی» بر پا کردند.
برایم خبر میآوردند که نخست گروه موسیقی دانشجویان دانشکدهٔ فنی دانشگاه تبریز، و سپس گروه دیگری در همان دانشگاه جزوهٔ اپرای کوراوغلو را بازتکثیر کردهاند. خبر آوردند که کتابفروشی شمس در تبریز جزوه را پنهانی تکثیر کرده و زیرمیزی میفروشد. سپس خبرها از دوردستهای ایران آمد: از دانشگاههای مشهد، زاهدان، شیراز، اهواز... که جزوهٔ اپرا را تکثیر و توزیع کردهاند.
شگفتانگیز بود. خود نیز حیرتزده بودم. با فضای حاکم بر ایران و خفقان سیاسی، موضوع اپرا اکنون رنگ سیاسی به خود گرفتهبود. خفقان راه را برای نمادگرایی میگشود: حسن خان اپرا، نماد شاه بود؛ کوراوغلو و یارانش نماد چریکها بودند که در «چنلیبئل» (کمرکش مهآلود)، در کوه، در «سیاهکل»، سنگر گرفتهبودند، هر بار که فرصتی پیش میآمد از کوه (سیاهکل) فرود میآمدند و به سپاهیان خان (شاه) شبیخون میزدند، غارتشان میکردند، و اموال او را میان دهقانان بیچیز پخش میکردند.
حماسهٔ بزرگ در پردهٔ آخر و پنجم است که کوراوغلو و یارانش از کمینگاه بیرون میآیند، سپاهیان خان را تارومار میکنند، نگار زیبارو و برادرش و چند دهقان را از تیغ جلاد نجات میدهند، و دهقانان آزاد به جشن و پایکوبی میپردازند. چه داستانی شیرینتر و زیباتر از این برای دانشجویان انقلابی؟ اکنون در برخی محافل دانشجویی هنگام بحثهای سیاسی، بهجای «شاه» میگفتند «حسن خان»! جزوه و نوارهای اپرا اکنون به بیرون از گروههای دانشجویی نیز راه میگشود.
به گمانی، شرایط و فضای سیاسی آن هنگام در ایران در استقبال گسترده از اپرای کوراوغلو و محتوای آن، تأثیر بسیار داشت. برای نمونه در هنگامهٔ «جشنهای ۲۵۰۰سالهٔ شاهنشاهی»، که رهبران سراسر جهان به ضیافتی عظیم و پر ریختوپاش در بیایانهای تختجمشید دعوت شدهبودند، دهقانان در پردهٔ اول این اپرا میخواندند:
هر هفته باشیندا بیر خان یا پاشا
قوناق گلمیش اولسا بو داغیلمیشا
گئدر وار – یوخوموز قوناقلار اوچون
اوغول – اوشاقیمیز قالار آج او گون...
یعنی:
اگر سر هر هفته یک خان یا پاشا
مهمان بیاید به این ویرانه
دار و ندارمان را به پای مهمان میریزند
فرزندانمان گرسنه میمانند آن روز.
یا در مورد اختناق و سرکوب، حسن خان میخواند:
قامچیدیر ساخلایان بو رعیتی
قامچیسیز یاشاماز خانین دؤولتی
ظلمه اؤیرهننلر سئومز مرحمت
ظلمسیز یاشاماز بیزیم مملکت
دؤیمهسن، سؤیمهسن، مالین آلماسان
دارا چکدیرمهسن، داما سالماسان
رعیت بیرداها خانی دینلهمز
مالیمین – جانیمین صاحبی دئمز
ساکیتلیک ایستهسن، از رعیتی
سؤیلهییب آتالار بو وصیتی.
یعنی:
فقط تازیانه است که رعیت را مهار میکند
بدون تازیانه دولت خان بر جا نمیماند
کسی که به ظلم عادت کرده، مهربانی سزاوارش نیست
بی ظلم کشور ما پاینده نیست
اگر نزنی، دشنام ندهی، دار و ندارش را نگیری
اگر دارش نزنی، حبساش نکنی
رعیت دیگر از خان حرفشنوی نخواهد داشت
خان را صاحب جان و مال خود نخواهد انگاشت
آرامش اگر میخواهی، باید رعیت را خرد کنی
این وصیت پدران است.
از این صحنهها در طول اپرا فراوان است. آنجا که کوراوغلو دهقانان شورشی را فرا میخواند که با او به کوه (سیاهکل) بزنند، یا آنجا که گونهای «سرود انترناسیونال» میخواند و ملتهای گوناگون را در جنبش خود میپذیرد، بسیاری را سخت به هیجان میآورد.
از همین دست است آنجا که احسانپاشا در پردهٔ پنجم میخواند:
بو گوندن بیرجه انسان
خانا قارشی ائتسه عصیان
یا ئولوم وار یا دا زندان
عفو ائدیلمز خایین انسان
وئرمهریک بیز بیرده فرصت چیخسین عصیانلار
خیانتپرور انسانلار
بو یولسوز، اوغرو نادانلار
بو جاهل، بو قودورقانلار
کسیلسین، محو ائدیلسینلر.
یعنی:
از امروز هر کس
بر ضد خان طغیان کند
سزای او مرگ است، یا زندان
خائنان را نمیبخشیم
بار دیگر فرصت نمیدهیم که عصیانی بر پا شود
آدمهای خائن،
دزدان نادان و گمراه
جاهلان و گردنکشان
همگی ریشهکن شوند، نابود شوند.
یا خطابهٔ آتشین نگار پیش از آن که گردنش را بزنند:
بیر ییغین ظلمکار، بیر ییغین جلاد
تأثیر ائتمز سیزه بو قدر فریاد
سرخوش ائتمیش سیزی ظلمون نشئهسی
ناراحت ائیلهمز مظلوم نالهسی
بیر گون گلهجکدیر انتقام گونو
کسهجک ظالیمین باشینین اوستونو
بو گون ازیلنلر، ازر سیزلری
خان ظلموندن قورتارارلار بیزلری...
یعنی:
مشتی ستمگر، مشتی جلاد
این همه فریاد تأثیری بر شما ندارد
نشئهٔ ستمگری شما را سرمست کرده
نالهٔ مظلومان شما را آزار نمیدهد
سرانجام روز انتقام میرسد
تیغ انتقام بالای سر ظالمان میآویزد
و پایمالشدگان امروز، پایمالتان میکنند
از ظلم خان نجاتمان میدهند.
من خود هیچ در حالوهوای برداشتهای سیاسی از اپرا نبودم، نمیخواستم به آنها رسمیت ببخشم، و پخششان کنم. برنامههای من در «اتاق موسیقی» بر لبهٔ تیغ حرکت میکرد. میدانستم که ساواک بهشدت مراقب است که موسیقی یا جزوهای با محتوای سیاسی آنجا پخش نشود، و تازه، هم دانشجویان «ماورای چپ» و هم خشکه مذهبیها هم مراقب بودند تا مبادا آنجا «رقاصخانه» شود. همچنان که اتاق موسیقی پلیتکنیک را بر هم ریختند، بی آن که ربطی به «رقاصخانه» داشتهباشد. آری، فشار مذهبی تازگی ندارد، و در زمان رژیم سلطنتی هم وجود داشت!
اکنون هیچ کنترلی بر سیر نوارها و جزوهٔ اپرا نداشتم. نوارهای کاست اپرا، تکثیری من و دیگران، و جزوهٔ دوزبانهٔ آن، چاپ دانشگاه ما یا کپیهای دست چندم از آن، اکنون راه خود را مستقل از من میپیمودند. کسانی با آن نوارها عاشق میشدند. کسانی، فارس و ترک، در قحطی متن کتبی به ترکی از آن جزوهها برای آموزش زبان ترکی استفاده میکردند. کسانی تمامی متن اپرا را حفظ میکردند. کسانی در محافل بادهگساریشان جزوهٔ مرا پیش میآوردند و با هم شادمانی میکردند. کسانی با دیدن نام من بر روی جلد جزوه با رؤیای دختری زیبا نامههای عاشقانه برایم مینوشتند! تفسیرهای مستقل در ذهن شنوندگان و خوانندگان جزوه وجود داشت.
در بهار سال ۱۳۵۵ نیز ۲۰۰ نسخه چاپ تازهٔ جزوه در دانشگاه در چشم بر هم زدنی به معنای واقعی کلمه «غارت» شد، با آن که به هر کس تنها یک نسخه میدادم. کسانی که جزوه به ایشان نرسید سخت ناراحت و از من عصبانی بودند. اما چاپخانهٔ دانشگاه، در لابهلای چاپ و تکثیر کتابها و جزوههای درسی هر نیمسال تحصیلی، بهزحمت فرصتی مییافت تا سفارش چاپ سرپرست گروههای فوق برنامه و دانشجویی را انجام دهد، و با آن شیوهٔ چاپ هر بار بیش از ۲۰۰ نسخه نمیشد چاپ کرد.
در تابستان ۱۳۵۶ یکی از همکاران «اتاق موسیقی»، زندهیاد حسن جلالی نایینی، خبرم کرد که ناشری با سود بردن از «فضای باز سیاسی» که نخستوزیر اعلام کرده، بدون اجازهٔ ما دستبهکار حروفچینی جزوهٔ اپرای کوراوغلو شده و مقدمات چاپ آن را فراهم میکند. محترمانه از او خواستیم که این کار را نکند، زیرا که با ناشر دیگری قرار و مدار داشتم.
نخستین چاپ رسمی این جزوه بهشکل کتاب در زمستان ۱۳۵۷ (بعد از انقلاب) با همکاری انتشارات ارمغان (تهران) منتشر شد. طرح روی جلد آن کار مهروز کیانوری است.
اما بسیاری از دانشجویان آن سالها و دوستانشان هنوز از دوردستهای گوشه و کنار جهان پیدایم میکنند و در پیامهایی مهرآمیز مینویسند: «هنوز همان جزوهٔ جلدآبی را دارم ها... با همان نقاشی...» حتی ناشری در استکهلم، گویا بی آنکه بداند من خود در استکهلم هستم، نسخهٔ بسیار فرسوده و بدون جلدی از چاپ ۱۳۵۷ را در خانهٔ دوستی در هلند یافت، و آن را بدون اطلاع من با جلدی به رنگ نوستالژیک همان چاپهای دانشگاه تجدید چاپ کرد و به فروش گذاشت.
دربارهٔ تأثیر جزوه و اپرای کوراوغلو در میان دانشجویان، دوست همدانشگاهی آقای علیرضا صرافی در رسالهای با عنوان «حرکات دانشجویان آذربایجانی در دههٔ پنجاه» ضمن تشریح فعالیتهای «اتاق موسیقی» و اهمیت آن، نوشته است: «چاپ این كتابچه كه به خارج از دانشگاه هم راه یافتهبود، در زمانی كه هیچ اثر تركی اجازهی چاپ نداشت، در نوع خود حادثهٔ مهمی شمرده میشد. كتاب با استقبال بسیاری مواجهشد. یادم میآید كه دانشجویان دانشگاه تبریز نیز نامهای محبتآمیز به شیوا نوشتهبودند و به خاطر كار با ارزشش از وی تشكر كردهبودند.»[ص ۱۲ یا در این نشانی: http://www.achiq.info/yazi/seraf.oyren.htm#_Toc166418329].
همچنین خانم سودابه اردوان تعریف میکند که در اردیبهشت ۱۳۵۹ در آستانهٔ «انقلاب فرهنگی»، هنگامی که دولت حکم کردهبود که گروههای دانشجویی باید اتاقها و ستادهایشان را از محوطهٔ دانشگاهها برچینند، ایشان و رفقایشان در مخالفت با این تصمیم در دانشگاه تهران سنگربندی کردهبودند، آغاز پردهٔ سوم اپرای کوراوغلو با صدای بلند از بلندگوها پخش میشد، و آنان پشت سنگر با این آهنگ و سرود نرمش میکردند و روحیهٔ پایداری را در خود و دیگران تقویت میکردند:
چنلیبئل ئولکهم، هر یئری محکم، محکم
قوش اؤتهبیلمز بو سنگرلرین اوستوندن
قصد ائدهبیلمز بو یئرلره هئچ بیر دشمن
قهرمانلار یوردو چنلیبئل
باسیلماز بیر اردو چنلیبئل
یعنی:
چنلیبئل وطنم، همه جایش محکم است
هیچ پرندهای هم نمیتواند از فراز این سنگرها بگذرد
هیچ دشمنی نمیتواند خیال تسخیر اینجا را به سر راه دهد
سرزمین قهرمانان است چنلیبئل
اردویی تسخیرناپذیر است چنلیبئل
آخرین چاپ کتاب دوزبانهٔ اپرای کوراوغلو، تا جایی که میدانم، با تجدید نظر در حروفنگاری، و این بار همراه با سی.دی. های اپرا، در تابستان ۱۳۸۲ (نشر دنیای نو، تهران) بودهاست.
همهٔ اطلاعات مربوط به آهنگساز و اپرایش، با جزئیات فراوان، در پیشگفتارهای کتاب هست و لازم نمیدانم اینجا چیزی بنویسم. نسخهٔ اسکنشدهٔ آخرین چاپ را از این نشانی دانلود کنید: https://drive.google.com/file/d/1L3sVJ_LNemR7lqC_BUwLF-yNCZw-W3MW/view?usp=sharing
نسخهٔ کامل و رسمی متن اپرا به زبان اصلی و با حروف لاتین در این نشانی موجود است، با این تذکر که سخنان موجود در اجراهای گوناگون با یکدیگر تفاوتها و جابهجاییهایی دارند: http://uzeyir.musigi-dunya.az/az/keroglu_libr.html
اما نکتهای از حاشیهٔ نخستین اجرای آن هست، که بهگمانم جالب است و جایی بهفارسی نوشته نشده: اپرای کوراوغلو نخستین بار در سال ۱۹۳۸ در جشنوارهٔ دهروزهٔ موسیقی آذربایجانی در «بالشوی تئاتر» مسکو اجرا شد. استالین طبق معمول از لژ ویژهاش اپرا را تماشا میکرد. در این اجرا برای نخستین بار اسب هم بر صحنهی اپرا آوردند و کوراوغلو سوار بر اسب بود. کوراوغلو بی اسب نمیتواند باشد! اجرا بسیار موفقیتآمیز بود. پس از پایان اجرا عدهای از رهبران حزب کمونیست اتحاد شوروی بر گرد عزیر حاجیبیگوف حلقه زدند. استالین هم بود. کسی از آن میان (ژدانوف؟) خطاب به عزیر گفت: «بابا! یک جفت دیگر از این اپراها بنویس!» ناگهان استالین غرید: «نخیر!»
آن زمان اوج دوران وحشت استالینی و اعدام و تبعید هر کسی که سرش به تنش میارزید به اردوگاههای بردهداری سیبری بود. همه با شنیدن «نخیر» استالین در جا یخ زدند. سکوتی طولانی برقرار شد، تا آن که استالین خود سکوت را شکست و گفت: «[یک جفت نه،] دو جفت بنویس!»[منبع http://www.hajibeyov.com/music/koroghlu/koroghlu_eng/koroghlu_cd_eng/koroghlu_cd.html]
فیلم کامل اپرای کوراوغلو، اجرای سال ۱۹۸۵ با شرکت لطفیار ایمانوف: https://youtu.be/i4afB488Xi0
25 April 2023
خیزش دگربارهٔ «تریبون» مبارک باد
سه دهه پیش از این «تریبون» مجلهای بود دوزبانه، ترکی آذربایجانی و فارسی، با امکاناتی محدود، که وظیفهٔ «بررسی مسایل جامعهٔ چندفرهنگی» را پیش رو نهاد، در زمانهای دشوار و تیره و تار، که هنوز بر زبان آوردن واژههای «ملیت»، «قومیت»، «ستم ملی»، «ترک»، «عرب»، «کرد» و... در گفتمان مشکلات ایران، و حتی سخن گفتن از «جامعهٔ چندفرهنگی» با لایههایی چندگانه از تابو پوشانده شدهبودند و اگر کلامی از آن قبیل میگفتید، بهمنی از دشنامهایی ننگبار بر سرتان فرود میآمد.
اما «تریبون» مشعلی افروخت، قدم پیش نهاد، با پایداری پای فشرد، بر کورهراههایی سختگذر پای کوبید، و راه گشود و راه گشود.
اکنون «تریبون» بار دیگر همچون درختی پر بار و پر شاخ و برگ پا به عرصه نهادهاست، در فورمتهای گوناگون: کاغذی، دیجیتال، صوتی، پادکست، و در شبکههای مجازی...
قدمش مبارک، و گامهایش پر توان!
از این نشانی دنبال کنید: http://www.tribun.one
در دورهٔ پیشین نوشتههایی، هرچند کوچک، از من نیز با امضای «بابک امینی» در مجلهٔ «تریبون» منتشر شد. اکنون در نخستین شمارهٔ این دوره، معرفی ۳ کتاب از من گنجانده شدهاست.
شمارههای پیشین را از این نشانی دنبال کنید: https://www.facebook.com/groups/137130729667329/search/?q=%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A8%D9%88%D9%86
پانزده قصه - منتشر شد
هفت قصه از این قصهها را پیشتر در این وبلاگ منتشر کردم.
این کتاب با تشویق و زحمت زندهیاد حسین محمدزاده صدیق نخستین بار در تابستان ۱۳۵۷، و پس از آن که نزدیک دو سال با مانعتراشی عنایتالله رضا اجازهٔ انتشار نمییافت، با نام «پانزده قصه از پانزده جمهوری شوروی» منتشر شد. آن نسخه را متأسفانه ندارم، اما دستنوشتهاش از دستبرد طوفانها جست، و اکنون با بازویرایش و با همت و زحمت آقای امیر عزتی و «باشگاه ادبیات» به شکلی تازه و مصور منتشر میشود. آن «پانزده جمهوری شوروی» اکنون کشورهای کموبیش مستقلی هستند، و بنابراین نام مجموعه هم تغییر کرد.
یک نکتهٔ جالب آن است که خواننده ملاحظه میکند ادارهٔ سانسور شاهنشاهی، و مشاور آن عنایتالله رضا، به چه چیزهایی اجازهٔ انتشار نمیدادند، تا آن که «فضای باز سیاسی» آستانهٔ انقلاب میبایست راه انتشار این کتاب و بسیاری کتابهای دیگر را بگشاید.
تقدیم به علاقمندان، با سپاس فراوان از آقای عزتی:
https://www.bashgaheadabiyat.com/.../fifteen-stories-for.../
این کتاب با تشویق و زحمت زندهیاد حسین محمدزاده صدیق نخستین بار در تابستان ۱۳۵۷، و پس از آن که نزدیک دو سال با مانعتراشی عنایتالله رضا اجازهٔ انتشار نمییافت، با نام «پانزده قصه از پانزده جمهوری شوروی» منتشر شد. آن نسخه را متأسفانه ندارم، اما دستنوشتهاش از دستبرد طوفانها جست، و اکنون با بازویرایش و با همت و زحمت آقای امیر عزتی و «باشگاه ادبیات» به شکلی تازه و مصور منتشر میشود. آن «پانزده جمهوری شوروی» اکنون کشورهای کموبیش مستقلی هستند، و بنابراین نام مجموعه هم تغییر کرد.
یک نکتهٔ جالب آن است که خواننده ملاحظه میکند ادارهٔ سانسور شاهنشاهی، و مشاور آن عنایتالله رضا، به چه چیزهایی اجازهٔ انتشار نمیدادند، تا آن که «فضای باز سیاسی» آستانهٔ انقلاب میبایست راه انتشار این کتاب و بسیاری کتابهای دیگر را بگشاید.
تقدیم به علاقمندان، با سپاس فراوان از آقای عزتی:
https://www.bashgaheadabiyat.com/.../fifteen-stories-for.../
18 April 2023
آوای تبعید شماره ۳۳ منتشر شد
۳۳-مین شماره «آوای تبعید» در ۲۴۰ صفحه همچون شمارههای پیش مجموعهایست از شعر، داستان، نقد و
بررسی ادبیات و فرهنگ.
در این شماره نوشتهای از من هم هست به ترکی آذربایجانی، دربارهٔ ترکی ننوشتن دکتر رضا براهنی!
در بخش شعر این شماره، مجید نفیسی مجموعهای فراهم آورده است از شعر سیودو شاعر تبعیدی.
این شماره از "آوای تبعید" را میتوانید در این آدرس دانلود کنید؛
https://bit.ly/3GTij58
و یا از سایت آن در آدرس زیر؛
Avaetabid.com
آنان که مشتاق خواندن آن بر کاغذ هستند، میتوانند از سایت "آمازون" آن را خریداری نمایند.
آدرس "آوای تبعید" برای خرید در آمازون: پس از وارد شدن در سایت "آمازون"، آدرس زیر را جستجو کنید.
Avaye Tabid: Das Magazin für Kultur und Literatur
و یا اینکه آن را مستقیم از انتشارات «گوته-حافظ» سفارش بدهید؛
goethehafis-verlag@t-online.de
www.goethehafis-verlag.de
در این شماره نوشتهای از من هم هست به ترکی آذربایجانی، دربارهٔ ترکی ننوشتن دکتر رضا براهنی!
در بخش شعر این شماره، مجید نفیسی مجموعهای فراهم آورده است از شعر سیودو شاعر تبعیدی.
این شماره از "آوای تبعید" را میتوانید در این آدرس دانلود کنید؛
https://bit.ly/3GTij58
و یا از سایت آن در آدرس زیر؛
Avaetabid.com
آنان که مشتاق خواندن آن بر کاغذ هستند، میتوانند از سایت "آمازون" آن را خریداری نمایند.
آدرس "آوای تبعید" برای خرید در آمازون: پس از وارد شدن در سایت "آمازون"، آدرس زیر را جستجو کنید.
Avaye Tabid: Das Magazin für Kultur und Literatur
و یا اینکه آن را مستقیم از انتشارات «گوته-حافظ» سفارش بدهید؛
goethehafis-verlag@t-online.de
www.goethehafis-verlag.de
Subscribe to:
Posts (Atom)