هنر دوران شوروی

به نگاه پرسان کارگردان فیلم
"عروج" پاسخ بدهید: آخر چرا؟

بحث "نظام شوروی خوب بود یا بد" به‌گمانم هرگز پایانی نخواهد داشت، همچنان‌که کسانی هنوز ‏غصه‌ی از دست رفتن عظمت دوران کورش و داریوش را می‌خورند و پیرامون آن بحث می‌کنند. این ‏بحث‌ها اغلب از آن‌جا سرچشمه می‌گیرد که کسانی جهان را و پدیده‌های آن را سیاه‌وسفید، سیاه، ‏یا سفید می‌بینند و از خاکستری‌های با شدت و ضعف بی‌شماری که میان این دوست غافل ‏می‌شوند.‏

نوشته‌های من درباره‌ی شیفتگی جوانی‌هایم به هنر دوران شوروی، و سپس سرخوردگیم پس از ‏رویارویی با واقعیت‌های آن جامعه، اغلب بحث‌های آتشینی میان موافقان و مخالفان می‌انگیزد. ‏اکنون نیز پس از خبر و توصیف نمایشگاه نقاشی "از تزارها تا کمیسرهای خلق" که همین‌جا نوشتم، ‏یکی از خوانندگان گرامی چنین نظر داده‌است:‏

‏«شیواجان
دو سه سال پیش دوست عزیزت آقای بهروز در جدل‌های قلمی‌اش و همچنین آقای محمد، که ‏مدتی است دیگر کامنتی نمی‌گذارند، اشاره کردند به این که در دوران شوروی به دلیل رویکرد ‏سرکوبگرانه به اندیشه‌ورزی و هنر اساساً اثر هنری ایجاد نشد و هرچه بود مشق‌های دستوری بود ‏که به همین دلیل تاریخ مصرف داشتند و... اما نوشته تو یادمان می‌آورد که علی رغم رویه‌های ‏نادرستی که وجود داشته اما آش به آن شوری هم نبوده و هنر در هر دوره‌ای راه خود را پیدا ‏می‌کند و قد می‌کشد. من اطلاعات هنری تو را ندارم اما یادم هست که پاسخی به آقایان بهروز و ‏محمد ندادی حتی در یک عبارت کوتاه. به هرحال از این که ما را هم در جریان دنیای هنر می‌گذاری ‏بسیار متشکرم.‏
خواننده دوستدار تو»‏

نمی‌دانم این کدام جدل‌های قلمی بوده و شاید زیر بخشی از "از جهان خاکستری" جریان یافته که ‏به دلیل کتاب‌شدنش از وبلاگ حذفش کرده‌ام. نیز نمی‌دانم که آیا آن دو دوست آن‌چنان مطلق ‏گرایانه و "سیاه" گفتند که در دوران شوروی "اساساً اثر هنری ایجاد نشد" یا نه. اما هر چه بود، من ‏پاسخی ندادم، زیرا، از آن‌چه یادم می‌آید، در مجموع با آن دوستان موافق بودم و هستم که هنر ‏دوران شوروی به‌طور کلی هنری دولتی و فرمایشی، شعارگونه، ایدئولوژیک، سانسورشده، ‏‏"ارشادی"، و "ژدانوف‌زده" بود، و کامنت‌دانی را جای مناسبی برای این بحث ندانستم. اما، با این ‏همه، این خواننده‌ی گرامی راست می‌گوید: «هنر در هر دوره‌ای راه خود را پیدا می‌کند و قد ‏می‌کشد.» تنها پرسشی که می‌ماند این است که منظورمان از آن "قد کشیدن هنر" چیست؟ چه ‏چیزی را "قد کشیدن هنر" می‌شماریم؟

برای رسیدن به ادراکی کم‌وبیش کامل و درست از یک اثر هنری باید اطلاعاتی از محیط و دوران ‏پیدایش آن اثر و پدیدآورنده‌ی آن داشت. دهه‌ی 1920 به گواهی دوست و دشمن اوج شکوفایی ‏هنر شوروی در همه‌ی زمینه‌هاست: موسیقی، نقاشی، شعر، تئاتر، و... این اوج مکتب فوتوریسم ‏است. این‌جاست جولانگاه مارک شاگال، واسیلی کاندینسکی، کازیمیر ماله‌ویچ، ناتان آلتمان، ‏وسه‌والود مه‌یرهولد، ایگور استراوینسکی، سرگئی دیاگیلف، دیمیتری شوستاکوویچ، سرگئی ‏یه‌سه‌نین، ولادیمیر مایاکوفسکی، آنا آخماتووا و... اینان غوغا می‌کنند؛ شوری به‌پا می‌کنند که ‏آوازه‌اش سراسر جهان را در می‌نوردد. اما شوروی‌پرستان خشک‌اندیش دو نکته را فراموش ‏می‌کنند: نخست آن‌که این هنرمندان بزرگ همه، بی استثنا، پروردگان و شاگردان هنر اشرافی ‏دوران روسیه‌ی تزاری هستند که خیال می‌کنند جهان به‌کلی تازه‌ای دارد زاده می‌شود و هنری در ‏خور جهان تازه‌ی خیالی خود پدید می‌آورند؛ و دیگر آن‌که بسیاری از اینان با آغاز زمزمه‌های وحشت ‏بزرگ استالینی و گرسنگی و قحطی بزرگ محصول اشتراکی کردن اجباری کشاورزی به غرب پناه ‏می‌برند، که به دلایل روشن آغوشی گرم به‌رویشان می‌گشاید. آنانی که می‌مانند اغلب فرجام ‏غم‌انگیزی دارند: از نامدارترینانی که نام بردم مه‌یرهولد به اتهام "جاسوسی برای ژاپنی‌ها و ‏انگلیسی‌ها" تیرباران می‌شود. همسر او را، که هنرپیشه تئاتر بود، قمه‌کشان ان.ک.و.د در ‏آپارتمانش قیمه می‌کنند، شوهر آنا آخماتووا را که از شورشیان کرونشتات بود تیرباران می‌کنند، و ‏یه‌سه‌نین و کمی دیرتر مایاکوفسکی با قطع امید از جهان روشنی که انقلاب اکتبر نویدش را می‌داد، ‏خود را می‌کشند. ده‌ها و ده‌ها تن دیگر در اردوگاه‌های سیبری می‌پوسند، یا آثار خود را در پستوها ‏پنهان می‌کنند، و تازه پس از فروپاشی شوروی شاهد انتشار شاهکارهایشان هستیم.‏

اما... آری. هنر راه خود را پیدا کرد. اما چه پیدا کردنی، و چه راهی؟ این راه، مانند راه هنر در همه‌ی ‏نظام‌های دیکتاتوری، دو شاخه شد: راه "هنرمندان" چاپلوس، خودفروش، خبرچین، و "پاچه‌خوار"، و ‏راه آنانی که به خودسانسوری و نماد‌گرایی (سمبولیسم) روی آوردند. کسانی‌نیز البته بینابینی ‏بودند، و کسانی نه این، و نه آن (خاکستری را فراموش نکنید!).‏

نمونه‌ای برای گروه نخست، آهنگساز خرده‌پایی‌ست به‌نام تیخون خرن‌نیکوف که ژدانوف او را در سال ‏‏1948 به ریاست اتحادیه‌ی آهنگسازان شوروی گماشت (و او تا فروپاشی شوروی در 1991، یعنی ‏‏43 سال، آری، چهل... و... سه... سال... در همین مقام ماند!). زیر نفوذ و نظر او بود که روزنامه‌ی پراودا مقاله‌هایی در انتقاد از ‏آهنگسازان "فرمالیست" و از جمله شوستاکوویچ می‌نوشت.‏

آنا آخماتووا و شوستاکوویچ از گروه دوم بودند. آنان ایستادند، بی‌مهری "ارشاد" ژدانوفی ‏و قهر دوستان و همراهان دیرین را تاب آوردند، آفریدند، و آفریده‌هایشان را در زرورق‌هایی پیچیدند که ‏تنها ابلهان و جاهلانی چون ژدانوف و استالین را گول می‌زد، اما آنانی که باید می‌فهمیدند، ‏می‌فهمیدند. شوستاکوویچ را بگیرید که با دو سنفونی نخستش جهان موسیقی را انگشت به‌دهان ‏کرده‌بود، اما اپرایش "لیدی مکبث از متزنسک" را ژدانوف‌چی‌ها در روزنامه‌ی پراودا سلاخی کردند، و ‏او به‌ناگزیر سنفونی چهارمش را پس گرفت و از فهرست آثارش حذفش کرد (تا نخست در فضای باز ‏پس از مرگ استالین در پایان دسامبر 1961 اجرا شود). او در عوض با سنفونی پنجمش جاهلان را ‏گول زد: این سنفونی ظاهری پرشکوه و پر طمطراق و "استالین-گول-زنک" دارد اما اهل درد پشت این ‏ظاهر را و پیام پر درد شوستاکوویچ را به‌روشنی در می‌یابند.‏ او سنفونی یازدهمش را "سال 1905" می‌نامد و بر چهار بخش آن نیز عنوان‌هایی در خورد خیزش ‏آن سال می‌نهد، اما اکنون نشانه‌های ‏به‌دست آمده گواهی می‌دهند که شوستاکوویچ در واقع ‏سرکوب خونین جنبش آزادی‌خواهی مجارستان را در سال 1956 به دست ارتش و تانک‌های تجاوزگر ‏شوروی توصیف می‌کند. او به نزدیکانش گفته‌است که بخش دوم از سنفونی دهمش تصویر چهره‌ی خونخوار استالین است.‏

آری، هنر راستین راه خود را با هر مصیبتی می‌گشاید. همچنان که با همه‌ی محدودیت‌ها در ‏جمهوری اسلامی نیز می‌گشاید. نوبت بعدی شکوفایی هنر دوران شوروی، پس از مرگ استالین و ‏در "فضای باز" دوران زمامداری خروشف است. آن تابلوی "کودکان" اثر برادران تکاچوف که اشک من ‏و دوستم را در آورد از همین دوران است. نقاش "پاچه‌خوار" و "ارشاد زده"ی شوروی می‌بایست ‏دخترکانی تپل – مپل، با گونه‌های گل‌انداخته و در حال بازی با توپ‌های رنگ‌ووارنگ و اسباب‌بازی‌های ‏فراوان در اردوگاه پیشاهنگی با دیوارهایی مزین به تصویر لنین نقاشی می‌کرد، اما برادران تکاچوف ‏اکنون اجازه یافته‌بودند واقعیت تلخ و عریان را جاودان کنند: دخترکانی لاغر و مردنی از گرسنگی‌های ‏دوران پس از جنگ که هیچ سرگرمی دیگری نداشتند جز آن‌که در آغوش باد سرد چون پرندگانی بی‌پناه بر ‏نرده‌ی کنار اسکله‌ی چوبی فکسنی و فرسوده‌ای بیاویزند.‏

آری، هنر راستین راه خود را می‌گشاید، حتی در شوروی دوران برژنف: نویسنده‌ی بزرگ بلاروس ‏واسیل بی‌کوف داستان‌هایی درباره‌ی جنگ می‌نویسد که در آن اثری از "قهرمانی"های سرباز ‏شوروی نیست. در این نوشته‌ها جنگ پدیده‌ای بی‌نهایت ‏زشت است که هیچ برنده و هیچ قهرمانی ندارد. و ‏من شیفته‌ی رمان "عروج" او می‌شوم و با هزار بدبختی ترجمه و منتشرش می‌کنم. و من تنها ‏نیستم: کارگردان چیره‌دست، خانم لاریسا شپیتکو نیز شیفته‌ی این اثر می‌شود و فیلمی آن‌چنان ‏زیبا روی آن می‌سازد که "پرده‌ی آهنین" را می‌شکافد، آوازه‌ی آن به غرب می‌رسد، گردانندگان ‏جشنواره‌ی برلین به سراغش می‌روند، دستگاه عریض و طویل "ارشاد" برژنفی را بیچاره می‌کنند، فیلم را به ‏جشنواره می‌برند، و خرس طلایی سال 1979 (و سه جایزه‌ی جهانی دیگر) به این فیلم ‏می‌رسد، حتی با وجود یک صحنه‌ی ساختگی در فیلم که هیچ باب طبع سرمایه‌داران غرب نیست: ‏آن‌جا که دارند زندانیان را برای دار زدن می‌برند، سوتنیکوف "قهرمان" برای نجات جان دیگر زندانیان پا ‏پیش می‌گذارد و با گردنی افراشته سینه سپر می‌کند و فاش می‌کند که او کمونیست است و ‏اوست که باید اعدام شود و نه بقیه: "منم که کمونیستم! با بقیه کاری نداشته باشید!" اما چنین ‏چیزی را نویسنده‌ی رمان، واسیل بی‌کوف ننوشته. رمان او "قهرمان" یا "کمونیست" ندارد. در رمان او ‏نه سوتنیکوف قهرمان است و نه ریباک خائن است. هر دو بازنده‌ی جنگ‌اند. همه‌ی مردم دهکده، ‏همه‌ی سربازان هر دو طرف جنگ بازنده‌اند. اما ابلهان پشت میزهای "ارشاد" برژنفی قدرت درک این ‏حرف‌ها را ندارند. از نگاه آنان فیلم شوروی باید قهرمان داشته‌باشد و این قهرمان باید کمونیست ‏باشد. پس آنان این صحنه را به کارگردان فیلم تحمیل می‌کنند. و فیلم، با این همه، چنان زیبا و مؤثر ‏است که جایزه‌ها را درو می‌کند. اما کارگردان فیلم، لاریسای زیبا و تیره‌روز، سالی بعد در یک تصادف ‏رانندگی در شوروی کشته می‌شود. اما آیا براستی تصادف بود؟ نگاه او در عکسی که در این ‏نشانی هست دردمندانه می‌پرسد: آخر چرا؟

من عاشق فیلم هملت روسی ساخته‌ی گریگوری کوزینتسف هستم. آن را دست‌کم پنج بار دیده‌ام ‏و حاضرم پنج بار دیگر نیز ببینمش. در تمام طول تماشای فیلم سر تا پا می‌لرزم. این‌جا و آن‌جا ‏شنیده‌ و خوانده‌بودم که این فیلم و صحنه‌پردازی‌های آن فریم به فریم کپی برداری از فیلم کارگردان ‏بزرگ انگلیسی سر لارنس اولیویه است و باورم نشده‌بود، تا آن‌که فیلم لارنس اولیویه را به چشم ‏خود در تلویزیون سوئد دیدم و به‌جای گریگوری کوزینتسف می‌خواستم از شدت شرم توی زمین فرو ‏بروم. اما... خب... می‌دانید... عشق به آن فیلم روسی، همچون همه‌ی عشق‌های جوانی چیز ‏دیگری‌ست. با وجود این کپی‌برداری بی‌شرمانه، به یاد همه‌ی آن لرزش‌های همه‌ی وجودم در ‏سراسر فیلم، برای بازیگری صادقانه و فدارکارنه‌ی ایناکنتی اسماکتونوفسکی در نقش هملت، ‏به‌عنوان بازسازی فیلمی کهنه‌تر، هنوز پای‌بند عشقم به آن فیلم هستم.‏

برخی از دوستان نیز حساب تاریخ را درست ندارند و نه‌تنها دوران‌ها، که ایدئولوژی را نیز با تاریخ و ‏ملیت قاطی می‌کنند. این کار شبیه سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی است که دانش و ‏دستاوردهای شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ابن سینا و رازی و ابوریحان بیرونی را به حساب خود ‏می‌گذارد! من چند مورد درباره‌ی نمایشگاه آثار نقاشان بزرگ روس در استکهلم نوشته‌ام. بزرگ‌ترین ‏اینان ایلیا رپین و ایوان آیوازوفسکی بوده‌اند. این هر دو از نقاشان دوران تزاری و پیش از انقلاب اکتبر ‏بوده‌اند و ربطی به هنر شوروی نداشته‌اند.‏

و دو نکته‌ی دیگر:‏

نخست: من هنگام نوشتن از علاقه‌ی جوانی‌هایم به هنر دوران شوروی، به سلیقه‌ی خام و ‏جوانانه‌ام در آن دوران وفادار می‌مانم و می‌کوشم احساسی را که در آن هنگام داشته‌ام باز گویم. ‏اما معنایش این نیست که هنوز آن آثار را با همان نگاه و با همان احساس در می‌یابم. برای نمونه ‏تابلوی "دختر تی‌شرت‌پوش" (معروف به "مونالیزای شوروی") را بگیریم که درباره‌اش نوشتم، اما ‏آن‌چه نوشتم بخشی بیان احساس دیرینه‌ام بود و بخشی بیان نوستالژی. وگرنه امروز می‌دانم که ‏این تابلویی تبلیغی بود، و با آن‌چه امروز از کاربرد دوپینگ و داروهای نیروزا در کارگاه‌های ماشین‌سازی ‏از انسان‌ها در کشورهای بلوک سوسیالیستی می‌دانیم، ورزشکار شوروی سابق چهره‌ی دلپذیری ‏نزد من ندارد.‏

و دیگر: آن بخش میانی از تابلوی "کمونیست‌ها" که کارگری انقلابی را در حال برداشتن پرچم بر ‏خاک‌افتاده نشان می‌دهد، نیز، در سال 1960، یعنی در دوران "فضای باز" پس از مرگ استالین در ‏‏1953 آفریده شده‌است. به‌یاد داشته‌باشیم: پس از دهه‌ی 1920، "کمونیست" در شوروی اغلب ‏موجودی‌ست که برای رسیدن به نان و نوا و مقام و موقعیت به عضویت حزب در می‌آید. او اغلب حیوان ‏فرصت‌طلبی‌ست که برای منافع شخصی رفیقش را، همسرش را، پدر و مادر و برادر و خواهرش را، ‏خودش را فروخته، خبرچینی می‌کند و همسایه‌اش را برای هیچ لو می‌دهد (بسیجی‌های پس از ‏انقلاب خودمان را به‌یاد بیاورید). کمونیست دوران استالین برای آن‌که خود اسیر ان.ک.و.د نشود و از ‏اردوگاه‌های سیبری سر در نیاورد اغلب به کثیف‌ترین پستی‌ها تن می‌دهد. از این دوران تا فروپاشی ‏شوروی، "کمونیست" در نظر مردم عادی شوروی به معنای یک انگل وابسته به دستگاه قدرت، و به معنای ‏‏"ساواکی" برای ما در سال‌های پیش از انقلاب است. و این‌جاست که نقاش بزرگ گلی کورژف ‏مجموعه‌ای از آثار پدید می‌آورد که به‌حق نام نقاش "بازافراشتن پرچم" را برایش ارمغان می‌آورد. در ‏اینترنت نامش را بجویید و آثارش را ببینید. خلاصه بگویم: او با مجموعه‌ی آثارش، و به‌ویژه با تصویر آن ‏کارگر انقلابی که در میان جسدهای افتاده بر زمین جان بر کف می‌گیرد، چوب پرچم را در میان ‏مشت‌های نیرومندش می‌فشارد و پرچم را بار دیگر بر می‌افرازد، تنها یک چیز می‌گوید: کمونیست ‏هم، کمونیست‌های جان‌برکف قدیم!‏