از جهان خاکستری - 51

از چپ: هرمز ایرجی، فخرالدین میررمضانی.
از راست: سایه، لطفی، کسرایی، مهری خانم همسر کسرایی، پوری سلطانی

همیشه با سروصدا وارد می‌شد و به زمین و زمان اعتراض داشت:‏ ‏- باه! آقا رو! مثل ماست افتاده روی تخت و گرفته خوابیده! بلند شو یه تکونی به خودت بده! خیال کردی توی این ‏مملکت با افتادن روی تخت می‌تونی مسائل رو حل کنی؟ نخیر، کور خوندی! بلند شو! بلند شو ببین چه خبره! – ‏کف دست راستش را مانند آن که منقل کباب را باد بزند، آرام به چپ و راست می‌برد و ادامه می‌داد: یه آشی ‏واسمون پختن که یه وجب روغن روشه!‏

بعضی‌ها را در لابه‌لای جمله‌ای مشابه حتی "تن لش" و از این دست هم می‌نامید، اما در برابر همسرم هرگز ‏حتی به شوخی هم با من بی‌احترامی نمی‌کرد. همسرم را هم که بیست سالی جوان‌تر از او بود همواره با ‏احترام "رفیق" خطاب می‌کرد.

این حرف‌ها هر بار با ورود او کم‌وبیش به همین صورت، اما با مضامین گوناگون تکرار می‌شد: گاه درباره‌ی هوای ‏سرد، گاه در دعوت به بازی دومینو یا حکم، یا کمیابی مواد غذایی در "جامعه‌ی سوسیالیستی"، و از این دست. ‏کم پیش می‌آمد که ساکت و گرفته باشد و این هنگامی بود که کسی یا چیزی سخت رنج‌اش داده‌بود، یا هنگامی که از رفقای در بند یاد می‌کرد. ‏در این موارد پر احساس و حماسی سخن می‌گفت، و از پشت شیشه‌های عینک قطره اشک سرگردانی را در ‏چشمان سبزرنگ‌اش می‌دیدی که می‌چرخید و می‌چرخید، و فرود نمی‌آمد. گاه برای همان چشمان سبز و ‏موهای فرفری بلوطی درباره‌ی نیاکانش سربه‌سرش می‌گذاشتم.‏

از همان روز ورودمان به قرارگاه پناهندگی زوغولبا در حومه‌ی باکو با او، یعنی هرمز ایرجی، و جفت جدایی‌ناپذیراش ‏حمید فام نریمان آشنا شدیم. سر میز صبحانه و ناهار و شام همه جای ثابتی داشتند و ما با هرمز و حمید و دو ‏نفر دیگر سر یک میز می‌نشستیم. آن دو هم‌اتاقی بودند و از تهران با هم آمده‌بودند. هر دو عضو کمیته‌ی ‏تشکیلات تهران بودند. یک بار با خروج از جلسه‌ای و هنگام سوار شدن به ماشین، هرمز دیده‌بود که کسی از دور از ‏جمع او و نریمان و حیدر مهرگان و دو نفر دیگر عکس می‌گیرد، اما هر چه هشدار داده‌بود، کسی در سازمان حزب ‏توجهی به هشدار او نکرده‌بود. نزدیک ده سال بعد جایی خواندم (و اکنون پیدایش نمی‌کنم*) که آن عکس‌برداری ‏نیز از مجموعه‌ی اقدامات دام گستردن و یورش سراسری جمهوری اسلامی به سازمان‌های حزب بوده‌است.‏

کم‌وبیش همه‌ی اساسنامه‌ی حزب را از حفظ می‌دانست. می‌گفت که وضعی که برای حزب پیش آمده، یعنی ‏دستگیری همه‌ی رهبری حزب، در اساسنامه پیش‌بینی نشده، اما این را هم نگفته‌اند که در چنین شرایطی ‏کسی از بالا می‌تواند رهبری حزب را تصرف کند. اشاره‌اش به دخالت رهبران فرقه‌ی دموکرات آذربایجان در رهبری ‏حزب بود. اینان، امیرعلی لاهرودی و حمید صفری، کسانی بودند که در پلنوم هفدهم حزب از عضویت حزب و ‏کمیته‌ی مرکزی اخراج شده‌بودند، و اکنون با گشاده‌دستی و ندانم‌کاری علی خاوری داشتند همه‌کاره‌ی حزب ‏می‌شدند. هرمز پیوسته از اساسنامه‌ی حزب نقل قول می‌کرد و اصرار داشت که خاوری اشتباه می‌کند.‏

اتاق مشترک هرمز و حمید در اردوگاه پناهندگی زوغولبا شب‌ها پاتوق گروه بزرگی بود، نخست برای آن که آن دو ‏از ارشد‌ترین مسئولان باقی‌مانده‌ی حزب در آن جمع بودند، و دیگر برای آن‌که سماور و بساط چای داشتند. شب‌ها آن‌جا گرد ‏هم می‌آمدیم، از بی‌خبری از اوضاع سیاسی ایران و در غم رفقای زندانی‌مان سخن می‌گفتیم.‏

پس از انتقال به شهر مینسک، پایتخت جمهوری بلاروس نیز روابط نزدیک ما همچنان ادامه داشت. این‌جا بود که ‏وقت و بی‌وقت در می‌زد و با سرو صدا و تکیه‌کلامش "باه!" وارد می‌شد. با همسرم بر ضد من هم‌آوازی می‌کرد و از رستوران هتل‌های لوکس و ‏گران‌قیمت ویژه‌ی خارجیان سر در می‌آوردیم. در کلاس‌های زبان روسی فعالانه شرکت می‌کرد و می‌کوشید به ‏کمک آلمانی، که خوب می‌دانست، از این زبان تازه نیز سر در آورد. با کمک آموزگارش که او نیز آلمانی ‏می‌دانست، جدولی ابتکاری و با دقت مهندسی از "پاده‌ژ"های (حالت‌های تصریفی) زبان روسی تهیه کرده‌بود و ‏این "جدول هرمز" در میان نزدیک به دویست ایرانی پناهنده‌ی ساکن ساختمان دست‌به‌دست می‌گشت و کپی ‏می‌شد. اما او خود هرگز روسی را حتی به اندازه‌ی رفع نیازهای روزانه نیز نیاموخت.‏

در سال 1961 (1340) در بیست‌سالگی به اتریش و پس از دو سال به آلمان رفته‌بود و به موازات فعالیت شدید ‏سیاسی، در دانشگاه صنعتی برانشوایگ ‏Braunschweig‏ مهندسی برق خوانده‌بود. در سال 1973 (1352) به ‏ایران بازگشته‌بود و در "مدرسه‌ی عالی نارمک" (دانشگاه علم و صنعت بعدی) در رشته‌برق تدریس می‌کرد. پس ‏از انقلاب همکارانش او را به ریاست دانشکده‌ی برق دانشگاه علم و صنعت برگزیده‌بودند.

دکتر هیبت‌الله خاکزار استاد و رئیس پیشین دانشکده‌ی برق دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف) که از شهریور 1354 تا ‏اسفند 1357 رئیس دانشگاه علم و صنعت بوده‌است، در پاسخی پر مهر به پرسش من درباره‌ی این که آیا هرمز ‏را به‌یاد می‌آورد، نوشت:‏

‏"من که [در 1354] در علم و صنعت آغاز به کار کردم، ایرجی آن‌جا بود و با ساواک مشکل داشت. رئیس دانشگاه این امکان ‏را داشت که تضمین‌هایی در حمایت از کارکنان خود در دانشگاه به ساواک بدهد. من بارها این کار را برای ایرجی کردم، و ساواک ‏هیچ مایل نبود که او در دانشگاه باشد. او بارها پیش من آمد و سپاسگزاری کرد و گفت «آقای خاکزار، شما هر ‏کاری از دستتان بر می‌آمد کردید، ولی پیداست که من دیگر باید بروم»، و من گفتم که او باید تحمل داشته‌باشد. ‏و سرانجام ساواک دست برداشت".‏

در سال 1358 کتاب "انتقال انرژی برق" نوشته‌ی هرمز ایرجی توسط انتشارات دانشگاه علم و صنعت منتشر ‏شد که هنوز در کتابخانه‌های دانشگاه‌های ایران موجود است.‏ و البته چندی بعد، با اسلامی شدن دانشگاه و انقلاب فرهنگی، کاری را که ساواک شاهنشاهی از پیش نبرده بود، جمهوری اسلامی به انجام رسانید و هرمز را از دانشگاه علم و صنعت "پاکسازی" کردند.‏

و اینک، این‌جا در کعبه‌ی آمال‌مان، در "سوسیالسم واقعاً موجود"، در شوروی، به برکت میهمان‌نوازی "حزب برادر" ‏کمونیست شوروی، و به پیروی از سیاست مائوئیستی "پرولتریزه‌کردن" ابداعی حمید صفری، هرمز ایرجی رئیس ‏پیشین دانشکده‌ی برق علم و صنعت را به کار جوشکاری گمارده‌بودند. این‌جا هم با "برق" سر و کار داشت: در کارگاهی سیاه و دودزده هشت ‏ساعت در روز می‌ایستاد، دو میله‌ی فلزی قطور و سنگین از دو جنس متفاوت را روی گیره‌های مخصوصی سوار می‌کرد، دریچه ‏را می‌بست، انتهای دو میله به هم نزدیک می‌شدند و با عبور جریان شدید برق به هم جوش می‌خوردند، دود و ‏بخار تولید می‌شد، هرمز دریچه را می‌گشود، میله‌های جوش‌خورده را با انبری بر می‌داشت و در زنبه‌ای کنار ‏ماشین می‌انداخت، و دو میله‌ی بعدی را توی دستگاه می‌گذاشت‏. به‌زودی در این کار مهارت یافته‌بود و تولید ‏خود را به پانصد قطعه در روز رسانده‌بود، و بابت آن 130 تا 150 روبل دریافت می‌کرد. اما همکاران هشداراش ‏داده‌بودند که بیشتر تولید نکند و دستمزد هر قطعه را پایین نیاورد، و او سرنوشت آن رفیق آجرچینمان را خوب ‏می‌دانست.‏

کار او شیفتی بود و عصرها یا نیمه‌شب با سر و رویی سیاه و دودگرفته از راه می‌رسید و یک راست خود را توی ‏دوش خانه‌اش می‌انداخت. اما با این همه دود و سیاهی، این همه فشار و خستگی، از پا نمی‌افتاد. با همه ‏دوست بود. با همه‌ی جوانان روابط دوستانه‌ای داشت. به اتاق همه‌شان سر می‌زد. با یکی شطرنج بازی ‏می‌کرد. به یکی پول قرض می‌داد. سربه‌سر آن یکی می‌گذاشت، با ما دومینو و ورق بازی می‌کرد، با آن‌یکی ‏آبجو می‌خورد: دوست‌داشتنی‌ترین و محبوب‌ترین چهره‌ی جمع پناهندگان ایرانی مینسک بود. به جز گروهی که ‏در توطئه‌چینی‌های محمدتقی موسوی شرکت داشتند، همه برای درد دل و گرفتن روحیه به سراغ هرمز ‏می‌رفتند، یا بهتر است بگویم او خود پیش‌دستی می‌کرد و به همه می‌رسید.‏

عشق و علاقه‌ی او به سوسالیسم و حزب، همچون ما و بسیاری دیگر، با دیدن نابسامانی‌های جامعه‌ای که در ‏آن می‌زیستیم، و با دیدن بی‌کفایتی‌های رهبران خودخوانده‌ی حزب، ذره ذره و قطره قطره فرو فسرد، فرو مرد، ‏پوسید، و فرو ریخت. اما وفاداری‌اش به حزبی را که در ذهن داشت و اساسنامه‌اش را از حفظ می‌دانست، و رفقایی را که با آنان کار کرده‌بود و در زندان ‏بودند، و نیز به حمید فام نریمان که او را تنها گذاشته‌بود و به خواست خود به باکو منتقل شده‌بود، هرگز از سر ‏نگذاشت. همواره به یاد و فکر همسر و دو فرزندش بود که در ایران جا گذاشته‌بود. با یاد آنان در تنهایی اتاقش ‏قرار نداشت و سیگار به‌دست در طول اتاق قدم می‌زد. می‌رفت و می‌آمد. سیگار از دستش نمی‌افتاد. یک شب ‏ما و چند تن دیگر را در اتاقش به شام دعوت کرد، و در پاسخ اصرار ما که مناسبت آن چیست، سرانجام گفت که ‏آن شب تولد دخترش است، و زود رویش را برگرداند تا اشکی را که در چشمانش جمع شده‌بود، نبینیم.‏

هرمز ایراجی نخستین کسی بود که توانست در آغاز سال 1985 (زمستان 1363) از راهی که به برکت سر ‏نترس و جسارت و جانفشانی‌ها و گرسنگی کشیدن‌های حسن تشکری (اشکان) برای ‏خروج از شوروی باز شد، از آن "بهشت" بگریزد و به آلمان برود، و به محض آن‌که پایش به آن‌سوی مرز رسید، غیابی از حزب اخراجش کردند. یکی از نخستین کارهایی که او کرد، ارسال یک ‏بسته پوشک بچه‌ی نایلونی (که در شوروی هنوز اختراع نشده‌بود) برای دختر یک ساله‌ی من بود، و سپس ‏ارسال روزنامه‌های "کیهان هوایی" برای ما، ماهی‌های بیرون‌افتاده از آب ِ اخبار میهن، و البته دعوت‌نامه‌ای از ‏برلین که ما نیز توانستیم به کمک آن چندی بعد از آن "بهشت" خارج شویم.‏

دیدار بعدی ما با هرمز سه سال بعد در شهر آلمانی اولدنبورگ بود. او توانسته‌بود همسر و فرزندانش را از ایران ‏خارج کند و پیش خود بیاورد. این‌جا دیگر نیازی نداشت جوشکاری کند و در ساعات فراغت در خانه نجاری و ‏خیاطی می‌کرد. همه‌ی کمدها و مبلمان خانه را به دست خود ساخته‌بود، پرده‌ها را، و نیز کت و ‏دامنی برای همسرش توران‌خانم دوخته‌بود. آرامشی یافته‌بود. دختر و پسرش در جامعه‌ی آلمان جا می‌افتادند و خوب پیش می‌رفتند، و او ‏شاد و امیدوار بود.‏

‏***‏
سال‌ها پس از آن داشتم برای دوستی که در صنعت و پزشکی اطلاعات ژرفی دارد از حال و روزمان در شوروی ‏سابق می‌گفتم، و از جمله از کار هرمز. دوستم حرفم را برید و گفت: این دوستت که این نوع جوشکاری را ‏انجام می‌داد، سرطان نگرفت؟

خشکم زد. اشک به چشمانم هجوم آورد. زبانم بند آمد. همه‌ی نیرویم را صرف آن می‌کردم که از ریزش دانه‌های ‏اشک جلوگیری کنم، و نمی‌دانستم چه بگویم. او حال مرا دریافت، و ادامه داد:‏

‏- آخر می‌دانی، بخارهای حاصل از این نوع جوشکاری با دو فلز متفاوت سال‌های طولانی‌ست که به عنوان یکی ‏از قطعی‌ترین عوامل ایجاد سرطان شناسایی شده. عجیب است که در شوروی هنوز از این روش استفاده ‏می‌کردند.‏

من اما دیگر آن‌جا نبودم و به آخرین گفت‌وگویم با هرمز فکر می‌کردم: تابستان 1995 (1374) شنیده‌بودم که برای ‏سرطان کلیه در بیمارستان هانوفر بستری‌ست. تلفن زده‌بودم و می‌گفتم:‏

‏- باه! آقارو! مثل ماست افتاده‌ای روی تخت که چی؟ بلند شو! این ادا و اطوارها به تو نمی‌آد! یالا، بجنب! د پاشو!‏

هرمز اما دیگر آن هرمزی نبود که می‌شناختم. بی‌حال و بی‌رمق شوخی‌هایم را بی‌پاسخ گذاشت، و دریافتم که ‏دیگر هیچ جای شوخی نیست. هرمز ایرجی ماهی پس از آن از میان ما رفت و من هنوز با یادآوری بی‌تابی‌های ‏همسر دلبند او در صحبت تلفنی پس از درگذشت هرمز، دلم به درد می‌آید.‏

‏***‏
دکتر خاکزار می‌نویسد: «ایرجی انسانی آرمان‌گرا بود که دریغا زود از میان ما رفت. بسیار پسندیده است که ‏انسان‌هایی را که برای بهروزی میهن‌مان از هیچ کاری دریغ نکردند، به نیکی یاد کنیم».‏

پانزده سال و چند ماه از درگذشت هرمز ایرجی می‌گذرد. یادش گرامی باد.‏

‏----------------------------------‏
‏پی‌نوشت:
* کیانوری می‌گوید: « در جریان بازجویی یک بار عکسی به من نشان دادند. در این عکس رحمان هاتفی در حال ‏سوار شدن یا پیاده شدن از در جلوی یک اتوموبیل بود. راننده اتوموبیل در جلو و سه سرنشین در عقب نشسته ‏بودند. این یعنی یک گروه کامل. دوستان ما ناشیگری کردند و همه‌شان لو رفتند و سازمان مخفی، تا نفر آخر، ‏کشف شد.» [خاطرات نورالدین کیانوری، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، انتشارات اطلاعات، تهران، ‏چاپ اول 1371، ص 556]‏

با سپاس از خواننده‌ی گرامی "مهدی ع." که این منبع را یادآوری کردند.‏