یک تار، دو تار، سه تار

در کودکی، درست یا غلط، به ما می‌آموختند که تار را مغول‌ها اختراع کرده‌اند و نزد آنان تنها یک "تار" ‏یا سیم داشته. من می‌کوشیدم با بستن سیم لخت برق میان دو میخ بر روی جعبه‌ای چوبی ‏‏"یک‌تار" بسازم و بنوازم، اما به جایی نرسیدم. جست‌وجویم در یوتیوب برای یافتن نمونه‌ای از ‏موسیقی یک‌تار نیز به جایی نرسید.‏

در نوروز 1354 از سوی دانشگاه و با اتوبوس دانشگاه به یک "سفر علمی" به افغانستان و پاکستان ‏رفتیم و توانستیم خود را به مراسم بزرگ نوروزی در مزار شریف برسانیم. یکی از مراسم این جشن ‏برگزاری مسابقه‌ی "بزکشی" در حضور مقام‌های دولتی بود. دوستان افغان با نهایت مهر و ‏میهمان‌نوازی ما را در جایگاه ویژه و نزدیک دولتیان نشاندند.‏

در طول مسابقه خواننده و نوازنده‌ای برای مقام‌های دولتی می‌نواخت و می‌خواند. نوای گرم، ‏شعرهای فی‌البداهه، و صدای خوش دوتار او بر دل من و چند تن دیگر از همراهان نشست. پس از ‏پایان مسابقه ما او را که "نظرمحمد بلخی" نام داشت به اتاق هتل خود بردیم، خواهش کردیم که ‏برایمان بنوازد، با ضبط‌صوت کاست کوچکی که داشتیم ساز و آواز او را ضبط کردیم و نوار را با خود به ‏تهران بردیم.‏

این نخستین آشنایی من با دوتار بود و از آن پس سخت شیفته‌ی نوای دوتار شدم. نوار نظرمحمد ‏بلخی یکی از بهترین یادگارهای سفر افغانستان بود. آن را در "اتاق موسیقی" دانشگاه تکثیر کردیم و به‌گمانم چیزی نزدیک صد نسخه از آن به فروش ‏رفت. امروز در جست‌وجوی نا امیدانه‌ام در یوتیوب برای یافتن نمونه‌ای از کار نظرمحمد بلخی، با ‏کمال شگفتی دیدم که کسی از افغانستان تکه‌هایی از همان نوار مرا در چهار بخش در یوتیوب ‏گذاشته‌است.‏

نوای خوش نظرمحمد بلخی از پس چهل سال بسیار خاطره‌انگیز است. اما دوتار ترکمنی چیز ‏دیگری‌ست و تأثیر شگرفی بر من دارد. همواره با شنیدن آن ناگهان پوست سراسر تنم به قول ‏سوئدی‌ها "پوست غاز" می‌شود، یعنی مو بر سراسر تنم راست می‌شود، و چیزی شگفت، مانند ‏رودی پاک و خنک در رگ‌هایم جاری می‌شود.‏

در سال‌های نوجوانی نمی‌دانم چرا ناگهان به شنیدن سه‌تار ایرانی علاقمند شده‌بودم و با ذوق و ‏شوق به سه‌تار احمد عبادی و دیگران که از رادیو پخش می‌شد گوش می‌دادم. اما علاقه‌ام به ‏سه‌تار ایرانی و به طور کلی به موسیقی اصیل ایرانی چندی بعد به‌تمامی از بین رفت.‏

با زنده‌یاد محمدرضا لطفی از عضویت مشترکمان در "شورای نویسندگان و هنرمندان ایران" و ‏جلسات تأسیس شورا در خانه‌ی او در سال 1359، با رفت‌وآمدهای او با احسان طبری و... آشنایی ‏و نشست و برخاست اندکی داشته‌ام و حتی ناخواسته در جریان یک ماجرای خصوصی او نیز قرار ‏گرفتم. نزدیک 25 سال پیش او به استکهلم آمد و برای جمع کوچکی سه‌تار نواخت و آواز خواند. در ‏پایان برنامه به‌سویش دویدم و نسخه‌ای از کتابچه‌ی "با گام‌های فاجعه" را که تازه در آمده‌بود به او ‏دادم. سپس بیرون سالن دیدار کردیم، او مرا به یاد آورد و مهربانی کرد. اما راست آن که ساز او، چه ‏تار و چه سه‌تار، هرگز چنگی به دلم نزد، و نه تنها او، که تار و سه‌تار هیچ نوازنده‌ی ایرانی.‏

یکی از زیباترین نمونه‌های موسیقی "سه‌تار" که می‌شناسم، این است.‏ بخش تک‌نوازی آن را از دست ندهید.‏



یک نمونه دوتار ترکمنی
موسیقی دوتار و آواز از آلتای
دوتار اویغوری
حیف است که زنبورک‌نوازی این دخترعموهای زیبای مرا نبینید!‏

و سرانجام، نظرمحمد بلخی: بخش نخست نوار این‌جاست. او فی‌البداهه درباره‌ی رویدادهای روز، و ‏از جمله از زمین‌لرزه‌ی بزرگی که همان روزها تنگه‌ی تاشقرغان را ویران کرده‌بود می‌گوید، و در ‏دقیقه‌ی شش و چهل ثانیه از "رفیقایی آمده از طرف ایران" نام می‌برد. بخش‌های بعدی نوار را ‏همان‌جا می‌یابید، اما باید هشدار دهم که در میانه‌های بخش‌های بعدی جمله‌ی زشتی بر پرده ‏نمایان می‌شود که نمی‌دانم به چه منظوری آن‌جا گذاشته شده.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

از جهان خاکستری - 104‏

نه، باکو شهر مهربانی نبود و نیست؛ نه تابستان پارسال، 1364، که برای مرخصی و دیدار دوستان ‏از مینسک تا این‌جا آمدم، و نه اکنون که برای فروش طلا آمده‌ام. چه‌قدر ترانه در وصف زیبایی و ‏مهربانی باکو شنیده‌ام؛ هر کدام را ده‌ها و ده‌ها بار. رشید بهبودوف می‌خواند:‏

باکی عزیز شهر، مهریبان دیار
سینه‌نده بوی آتیب اولدوم بختیار...‏

‏[باکو شهر عزیز، دیار مهربان
بر سینه‌ی تو قد کشیدم و بختیار شدم...]‏

باز رشید بود که می‌خواند:‏

جانیم باکی، قانیم باکی، آنا وطن
یارانمیسان خلقیمیزین قدرتیندن...‏

‏[جانم باکو، خونم باکو، مام میهن
تو را توانایی‌های خلقمان آفرید...]‏

یالچین رضازاده می‌خواند:‏

خومارلانیر گؤی لپه‌لر
گولور مهریبان شهر
سئوگیلیم سحر – سحر
زر شفقدن دون گئیب
باکی، صاباحین خیر!‏
باکی صاباحین خیر!‏

‏[موج‌های آبی‌رنگ می‌خرامند
شهر مهربان خنده بر لب دارد
دلدار من، بامدادان
جامه‌ای از شفق زرین بر تن دارد
باکو، صبح‌ات بخیر!‏
باکو، صبح‌ات بخیر!]‏

در سال‌های دانشجویی چند بار، چند ساعت این ترانه‌ها و بسیاری دیگر را بر نوار کاست ضبط کردم ‏و به این و آن، حتی به کسانی که نمی‌شناختم دادم؟ هیچ نشمردم و هیچ حساب نکردم. چه قدر ‏عشق به پای این ترانه‌ها ریختم. چه دریاهایی از عشق از این ترانه‌ها در دلم موج زد. شهر اپرای ‏کوراوغلو، شهر امیروف و "شور" او، شهر خواننده‌ی بزرگ "بلبل"، شهر فلورا کریم‌اوا و ترانه‌ی زیبایش ‏‏"حیف". و چه می‌دانستم که روزی و روزگاری گذارم بر این شهر زیباترین رؤیاهایم خواهد افتاد، و ‏شهر، بسیاری از مردم آن، نظام حاکم بر آن، آب نداشته‌ی آن، هوای ناسازگارش، و روزگارم در آن، ‏این چنین نامهربان خواهند بود.‏

در آن سال‌های دور... (دور؟)، همین ده سال پیش، یک مجموعه‌ی کارت پستال از چشم‌اندازهای ‏باکو خریده‌بودم، از کتابفروشی ساکو در تهران. یازده تصویر بود: از فراز سر مجسمه‌ی کیروف، از ‏پل‌های مارپیچی رسیدن به دکل‌های استخراج نفت در دریا، از "کافه مروارید" در ساحل خزر، از ‏مجسمه‌ی پرومته‌ای که در بنای یادبود 26 کمیسر باکویی آتش را به انسان تقدیم می‌کند، از بنای ‏کنسرواتوار باکو، از پیکره‌ی فرهاد و اژدها، و... چند بار آن کارت‌ها را تماشا کردم و در رؤیای دیدار آن ‏جاها غرق شدم؟ هیچ نشمردم. هیچ حساب نکردم. همین‌قدر می‌دانم که سیر نمی‌شدم از ‏تماشایشان. آن صفحه‌های موسیقی هم اکنون اگر در صفحه‌فروشی انحصاری دولتی موجود باشند، در ‏دورترین قفسه‌ها خاک می‌خورند. کسی به سراغشان نمی‌رود. کسی نمی‌خردشان. حق هم ‏دارند. مگر چه‌قدر می‌شود همان‌ها را گوش داد و گوش داد؟ نسل‌ها عوض می‌شود و جوان‌ها ‏چیزهای تازه‌تر می‌خواهند. البته شبکه‌ی دوم رادیوی باکو به‌نام "آراز" [ارس] هنوز همان ترانه‌ها را ‏پیوسته پخش می‌کند.‏

اینک ایستاده‌ام در چند ده‌متری یکی از پیکره‌هایی که ساعت‌ها به تماشای عکس آن غرق می‌شدم ‏و بر دستان هنرمندی که این پیکره را این‌چنین جاندار ساخته، چین و شکن‌های لباس او را این چنین ‏دقیق و طبیعی در آورده، در خیال بوسه می‌زدم: مجسمه‌ی خورشیدبانو ناتوان، کار پیکرتراش توانا ‏عمر ائلداروف. نمی‌دانم چرا این بانوی توانا، پیشروی دوران خود، شاعر بزرگ و آزادی‌خواه، نام ‏‏"ناتوان" بر خود نهاده. این پیکره بسیار گویا و پویاست: همه‌ی شاعرانگی خورشیدبانو از آن بیرون ‏می‌تراود. از این پیکره شعر می‌ریزد. گویی همین لحظه است که خورشیدبانو کلمه‌ای را از خیالش ‏بر می‌دارد و بر کاغذ نقش می‌کند.‏

حیف که اکنون هیچ حال و هوای شعر ندارم. حتی نمی‌توانم تا نزدیکی مجسمه بروم و از تماشای ‏جزئیات آن لذت ببرم. نزدیک در ورودی یک دکان خرید و فروش "کمیسیونی" طلا کنار خیابان ‏ایستاده‌ام و یک زنجیر گردن‌بند طلا را در هوا می‌چرخانم: از این سو به آن سو دور انگشت اشاره‌ام ‏می‌پیچانم و باز می‌کنم. مانند لات‌های اردبیل که سر کوچه می‌ایستادند و با زنجیر بازی می‌کردند.‏ اکنون "ناتوان" منم که چند روز است نتوانسته‌ام این زنجیر را بفروشم. ‏نخست آن را به همین "کمیسیونی" سپردم اما چند روز گذشت و هیچ کس حتی نگاهی به آن ‏نیانداخت. به‌ناچار، و به امید آن‌که خودم بتوانم بفروشمش، کارمزد کمیسیونی را پرداختم و زنجیر را ‏پس گرفتم. با پرداخت کارمزد، پولی که داشتم باز لاغرتر شد.‏

پول... اکنون به چیزی نزدیک به هزار روبل سخت نیاز دارم. این مقدار کلید گشایش دروازه‌ی بیرون ‏رفتن از این دیار نامهربان و رسیدن به یکی از کشورهای اروپایی‌ست. می‌دانم. آری، خوب می‌دانم و ‏آن‌جا که ایستاده‌ام هنوز اعتقاد دارم که آینده‌ی جهان در گروی رشد نظام عادلانه‌ی ‏سوسیالیستی‌ست. احسان طبری در گوشم خوانده و من باور کرده‌ام که "امپریالیسم جهانی به ‏سرکردگی امپریالیسم امریکا دارد واپسین نفس‌هایش را می‌کشد و برای همین این‌قدر هار و عصبی ‏شده". با آن‌چه میخائیل گارباچوف از "سوسیالیسم با سیمای انسانی" می‌گوید، امید بیشتری در ‏دلم جوانه زده. فردای جهان را "سوسیالیسم با سیمای انسانی" خواهد ساخت. می‌دانم. اما... ‏اما آن آینده‌ی دور دردی از اکنون مرا درمان نمی‌کند. دارم از پا می‌افتم. همین ماه گذشته باز سه ‏هفته با کلیه‌های چرکین در بیمارستان خوابیدم. پیکری سراپا لرزان، پوستی بر استخوانی شده‌ام. ‏آن کار آلوده را در کارخانه‌ی "انقلاب اکتبر" مینسک اگر به همین شکل ادامه دهم، همین امروز و ‏فرداست که به‌کلی از پا درآیم. نه. دیگر تحمل این شرایط را ندارم: دسترسی نداشتن به ‏رسانه‌های آزاد، دسترسی نداشتن به روزنامه‌ها و مجله‌ها و کتاب‌های داخل ایران، محدودیت ارتباط ‏با خارج از شوروی، سانسور نامه‌ها، فشار سیاسی و روحی و جسمی از سوی حزب خودی، توهین ‏و تحقیر از سوی اداره‌ی صلیب سرخ بلاروس، نبودن چشم‌اندازی روشن برای آینده‌ی زندگی در این ‏دیار... تا کی این‌جا کارگری کنم و به این سرعت به‌سوی نیستی گام بردارم؟ نه. باید رفت. ‏دوستانی که پیش‌تر به غرب رفته‌اند، همه راضی‌اند، هم از آزادی‌ها، و هم از بهبود وضع ‏زندگی‌شان.‏

اما پول... برای رفتن از این‌جا پول لازم است. باید بتوان بلیت هواپیما و قطار خرید. باید بتوان ارز ‏خارجی خرید تا بتوان با آن خود را به یک کشور غربی رسانید. پولی که من از کارم در می‌آورده‌ام ‏همواره به‌سرعت ذوب شده و در پایان هر ماه همواره هشتم گروی نهم بوده. هیچ پس‌اندازی ندارم. ‏کسی را در این دیار غریب ندارم که بتوانم پولی از او به وام بگیرم. تنها امیدم به فروش چند تکه ‏طلاست که بستگان در آخرین لحظه‌های پیش از خروج از ایران در جیبم فرو کردند. اما طلا در ‏مینسک چندان خریداری ندارد. تازه، کارکنان صلیب سرخ بلاروس به ما گفته‌اند که برای فروش ‏سکه‌های طلا، باید آن‌ها را برای قیمت‌گذاری و گرفتن اجازه‌ی فروش به مسکو فرستاد. یک بار هم ‏یکی از صلیب‌سرخی‌ها، آندره واراشیلوف، کلاه سرم گذاشت و نیمی از ارزش سکه را داد. باکو این ‏دردسرها را ندارد و آن‌جا طلا را به بهای بهتری می‌خرند.‏

کارم را ترک کرده‌ام و با پولی که بابت مرخصی‌های استفاده نشده گیرم آمده بلیت هواپیما از ‏مینسک به باکو خریده‌ام و آمده‌ام. اما روزگار با من سر سازگاری ندارد. نزدیک‌ترین دوستانی که در ‏باکو دارم، در خانه نیستند. برخی در سفراند و برخی برای مأموریت‌هایی اعزام شده‌اند. یکی‌شان ‏دارد همه‌ی دار و ندارش را میان این و آن پخش می‌کند تا از این‌جا برود. نمی‌دانم به‌کجا. رادیوی ‏خرابش را برایش درست می‌کنم تا بتواند آن را بفروشد. رادیوی مارک "وف" ‏VEF‏ است که بزرگ‌ترین ‏و سنگین‌ترین رادیوی ترانزیستوری موجود در بازار ایران بود و گیرندگی چندان خوبی هم نداشت، اما ‏ما در زمان شاه همان را "برای کمک به سوسیالیسم" می‌خریدیم. خانواده‌ای از دوستان نیز عازم ‏گردش در شهرهای کیف و خارکوف هستند و همین‌قدر می‌رسند که کلید خانه‌شان را که در محله‌ی ‏‏"استپان رازین" است به من بدهند تا شب‌ها آن‌جا بخوابم.‏

پرس‌وجو از دوستان ایرانی در پی خریدار طلا به جایی نرسیده و سرانجام به همین "کمیسیونی" ‏راهنمایی‌ام کرده‌اند. این‌جا نیز تجارتم نگرفته‌است. ساعت‌ها این‌جا ایستاده‌ام و زنجیر طلا را دور ‏انگشتم چرخانده‌ام، بی هیچ نتیجه‌ای. تنها یک زن جوان روستایی به سویم آمده، زنجیر را گرفته و ‏نگاه کرده، و من تبلیغ کرده‌ام:‏

‏- ایتالیایی‌ست! ببینید چه ظریف است!‏
‏- م‌م‌م... خیلی ظریف است. حیف! من چیزی دو برابر کلفت‌تر و درازتر از این می‌خواهم!‏

بخشکی شانس! ساعتی دیرتر خانم جاافتاده‌ای به‌سویم می‌آید:‏

‏- ایرانی هستی؟
‏- از کجا فهمیدید؟

آهی پر درد از اعماق سینه‌اش می‌کشد و می‌گوید: - قان چکدی! [خونمان که یکی‌ست، به من ‏گفت]‏

زنجیر را به‌سویش دراز می‌کنم. می‌گوید: - نه، النگو می‌خواهم – و به درون طلافروشی می‌رود.‏

همه‌ی مهاجران ایرانی نسل پیشین ما را که می‌بینند با دریغ و درد و حلقه‌ای اشک در چشمان ‏می‌پرسند که چرا آمدیم. می‌گویند که باید می‌ماندیم، حتی به بهای زندان و مرگ، که زندگی ‏این‌جا، در غربت، تلخ‌تر از زهر است، سنگین‌تر از مرگ است، که غربت سوزان است. در آغاز ‏حرفشان را زیاد نمی‌فهمیدیم. اما من اکنون خیلی خوب می‌فهمم.‏

هوا گرم و شرجی‌ست. عرق می‌ریزم. پاهایم خسته شده‌اند. آن‌جا ایستاده‌ام پای دیوار، اما این ‏من نیستم: من این‌کاره نیستم؛ فروشنده نیستم، معامله‌گر نیستم، طلافروش نیستم، اهل قانون ‏شکنی نیستم. سخت شرمنده‌ام. کوچک‌تر و کوچک‌تر می‌شوم. دلم می‌خواهد دیده نشوم، دلم می‌خواهد توی ‏دیوار ناپدید شوم، توی زمین فرو بروم. با خود می‌گویم: «آقای انقلابی! آقای سوسیالیست! آقای ‏مهندس! ببین به چه روزی افتاده‌ای! هیچ فکرش را می‌کردی که روزی تن به چنین حقارتی بدهی؟ ‏که کاسه‌ی گدایی به دست بگیری و کنار خیابانی در باکو بایستی؟ دست‌فروشی کنی؟ در مهد ‏سوسیالیسم؟ در دیار رؤیاها و آرزوهایت؟ خجالت نمی‌کشی؟»‏

خورشیدبانو همچنان نشسته‌است آن‌جا زیر آفتاب داغ و از پیکره‌اش شعر می‌تراود. اما من چند ‏سال است که از درون مرده و پژمرده‌ام. دیگر شعر هم برایم خالی از معناست. راستی، خورشیدبانو ‏با آن همه لباس و روسری، زیر آفتاب داغ، گرمش نیست؟

شاید می‌توانستم در همان مینسک طلا را به سرپرستمان موسوی بفروشم؟ او پیشتر با خریدن ‏سکه‌ی طلایی از اشکان کمک بزرگی به او کرد. یا شاید می‌توانستم این‌جا به سراغ لاهرودی بروم ‏و از او کمک بخواهم؟ اما نه! اهل گردن کج کردن پیش چنین کسانی نیستم.‏

غروب می‌شود و خبری از مشتری و خریدار نیست. دست از پا درازتر به‌سوی محله‌ی "رازین" ‏رهسپار می‌شوم. دوستان از شخصی به‌نام سیاوش سخن می‌گویند که طلا خرید و فروش می‌کند. ‏اکنون امیدم به اوست. شب می‌بینمش. او زنجیر نمی‌خرد، اما سکه اگر باشد... البته! چند سکه‌ی ‏کوچک هم دارم. سیاوش سکه‌ها را می‌گیرد و می‌گوید که باید به مشتری نشان دهد، و فردا جواب ‏می‌آورد. فردا، و چند روز دیگر می‌گذرد، و از سیاوش خبری نیست. اگر به‌کلی ناپدید شود، دستم به ‏هیچ جایی بند نیست و نمی‌دانم چگونه باید پیدایش کنم. اما سرانجام پیدایش می‌شود. فقط یک ‏ایراد کوچک هست: سکه‌های مرا وزن کرده‌اند و دیده‌اند که هر کدام یک گرم از میزان مقرر ‏سبک‌تراند! می‌دانم که دروغ می‌گوید، اما چاره چیست؟ در این درماندگی چند گرم طلا هم فدای ‏دندان‌گردی این آقای سیاوش هم‌وطن و هم‌حزبی! پول را می‌گیرم و دلم می‌خواهد هرچه زودتر از ‏این باکوی نامهربان و این هم‌وطن نامهربان‌تر بگریزم.‏

نه، باکو مهربان نیست! اکنون بلیت هواپیمای بازگشت به مینسک را هم به من نمی‌فروشند. ‏می‌گویند که تا یک ماه بعد هم بلیت نیست، و ترس برم می‌دارد. چگونه این سه هزار کیلومتر را ‏برگردم؟ می‌دانم که بلیت هست، اما "حرمت" می‌خواهند، رشوه می‌خواهند. پول من برای رشوه ‏قد نمی‌دهد. اگر چیزی افزون بر بهای بلیت بدهم، باقی پول برای هزینه‌های رفتن به غرب نمی‌رسد ‏و سفر باکو بی‌معنی می‌شود. چه کنم؟ یک راه هست: قطار تا مسکو، و سپس قطار از مسکو تا ‏مینسک. چاره‌ی دیگری نیست.‏

قطار ظهر از باکو به‌راه می‌افتد و غروب فردا به مسکو می‌رسد. بخش بزرگی از مسیر را در خواب ‏سپری می‌کنم و هنگامی که بیدارم، یا شب است و تاریک، و یا دو سوی راه درخت‌کاری شده و ‏چیزی از ورای آن‌ها دیده نمی‌شود. با رسیدن به مسکو برای رفتن به مینسک از ایستگاه قطار ‏جنوب مسکو (کورسکی واگزال) به ایستگاه غربی (بلاروسکی واگزال) می‌روم. این‌جا بلبشوی ‏بزرگی‌ست. انبوهی از مسافران در برابر گیشه‌ها جمع شده‌اند و با فریاد و سروصدا از سر و کول ‏هم بالا می‌روند. ممکن نیست بتوانم در میان آنان شکافی باز کنم و خود را به باجه برسانم. چه ‏کنم؟ حیران و سرگردان و نا امید ایستاده‌ام، حرکات کمدی – تراژیک این انسان‌ها را تماشا ‏می‌کنم، و فکر می‌کنم. چه کنم؟ گشتی در ایستگاه می‌زنم تا شاید باجه‌ی خلوت‌تری پیدا کنم. اما ‏نه. فقط همین چند باجه است با ازدحامی عمومی در برابر همه‌شان، و یک باجه آن‌طرف‌تر... که... ‏تنها یک دختر با قیافه‌ی خاور دور در برابر آن ایستاده و دارد بلیت می‌خرد. جریان چیست؟ نزدیک‌تر ‏می‌روم. تابلوی کوچکی پشت شیشه هست که روی آن نوشته‌اند "برای مسافران خارجی". خب، ‏من هم که خارجی هستم!‏

بانوی درشت‌اندامی که موهای سرخ نارنجی‌اش را به شکل دیگی بالای سرش جمع کرده، با لحنی ‏خشن گذرنامه‌ام را می‌خواهد. می‌دهم، نگاهی می‌اندازد و می‌گوید:‏

‏- این که خارجی نیست!‏
‏- اما من خارجی هستم. ببینید، این‌جا نوشته "مهاجر سیاسی".‏
‏- با دلار باید بپردازید.‏
‏- اما من خارجی به آن معنا نیستم که دلار داشته‌باشم.‏

دارد دهانش را باز می‌کند که بگوید "نمی‌شود". زود می‌گویم:‏

‏- خواهش می‌کنم لطف کنید و از رئیستان بپرسید!‏

چپ‌چپ نگاهم می‌کند، لحظه‌ای فکر می‌کند، و سپس بر می‌خیزد و می‌رود، و باز که می‌گردد، در ‏سکوت دست‌به‌کار می‌شود. نفسی به راحتی می‌کشم. قطار مینسک بامداد فردا می‌رود. چاره‌ای ‏نیست. می‌گیرم و سپاسگزارم. اما شب را کجا به صبح آورم؟

در مسکو نمی‌توانی همین‌طور سرت را بیاندازی و به یک هتل یا مسافرخانه بروی. نخست باید یک ‏معرفی‌نامه برای سفر به مسکو داشته‌باشی. این معرفی‌نامه را باید ببری به "اداره‌ی هتل‌ها". ‏آن‌جا دفتر و دستک مفصلی دارند. نگاه می‌کنند، و برایت تصمیم می‌گیرند که به کدام هتل بروی. ‏برگی به دستت می‌دهند که ببری و به آن هتل نشان دهی تا اتاقی یا تختی به تو بدهند. بدون این ‏برگه هیچ هتلی هیچ مسافری را نمی‌پذیرد. برگ معرفی سفر به مسکو را اداره‌ی صلیب سرخ برای ‏ما صادر می‌کند. من چنین برگی ندارم، و دفتر صلیب سرخ مسکو هم اکنون، دیروقت شامگاه، ‏تعطیل است.‏

سالن‌های انتظار ایستگاه قطار پر از جمعیت است و پر از بقچه و چمدان و بار و بندیل. به‌سختی ‏جای خالی برای نشستن پیدا می‌شود. ساعتی روی یک صندلی پلاستیکی ناراحت در میان ‏شلوغی می‌نشینم. کاش کتابی، چیزی همراه می‌داشتم و سرم را گرم می‌کردم. کمی قدم ‏می‌زنم. به گوشه و کنار ایستگاه سرک می‌کشم. نه، جایی برای دراز کشیدن و خوابیدن نیست. باز ‏جایی در قلب شلوغی پیدا می‌کنم و می‌نشینم.‏

کمی پس از نیمه‌شب مأموران انتظامات ایستگاه همه‌ی مسافران را از سالن بیرون می‌رانند و درها ‏را می‌بندند. تنها نیستم. گروه بزرگی از مسافران برای امشب جا و مکانی ندارند. از صحبت‌های آنان ‏با یکدیگر دستگیرم می‌شود که ایستگاه قطار کیف را دیرتر می‌بندند. پشت سرشان با مترو به ‏ایستگاه کیف می‌روم. آن‌جا نیز داستان همین است: ساعتی دیرتر همه را بیرون می‌ریزند. اکنون ‏گویا می‌توان به ایستگاه لنینگراد رفت. آن‌جا نیز ساعتی دیرتر بیرونمان می‌کنند. دیگر دارم از ‏بی‌خوابی می‌افتم. بیرون ایستگاه لنینگراد نیمکت‌های سیمانی هست. گروه بزرگی از مسافران ‏آن‌جا نشسته‌اند. من نیز می‌نشینم. کمی دیرتر جا باز می‌شود و همان‌جا بالاتنه‌ام را دراز می‌کنم و ‏به خوابی بسیار عمیق، خواب بی‌هوشی فرو می‌روم.‏

نمی‌دانم چند وقت به همان حال هستم که ناگهان با ضربه‌ای به گوشم از جا می‌پرم. سر که بر ‏می‌دارم مرد پلیسی رویم خم شده و دارد دشنام می‌دهد و فریاد می‌زند که برخیزم و گورم را گم ‏کنم. شگفت‌زده و بی‌اختیار می‌گویم: «چرا می‌زنید؟ آخر چرا می‌زنید؟» گروهی پلیس حمله کرده‌اند ‏و دارند با هیاهو مردم را می‌تارانند. مالیدن گوش یا ضربه‌ای به لاله‌ی گوش کارآمدترین راه بیدار کردن ‏مستان است. مرد پلیس می‌بیند که مست نیستم و شاید از لهجه‌ام در می‌یابد که خارجی هستم. ‏سایه‌ای از تردید و پشیمانی لحظه‌ای کوتاه از نگاهش می‌گذرد، و هم‌چنان که دارد نگاهم می‌کند، ‏خطاب به همه فریاد می‌زند، و رهایم می‌کند.‏

این‌جا هم نمی‌توان نشست یا خوابید. ‏نه، مسکو هم شهر مهربانی نیست. این همان شهری نیست که بارها با ترانه‌ی "شب‌های مسکو" ‏در خیال به آن سفر کرده‌ام.‏

و فردا در مینسک خبر تازه‌ای در انتظارم است: "اداره‌ی ویزای اتباع خارجی" (آویر) سقف میزان ارزی ‏را که می‌توان برای سفر تبدیل کرد، نصف کرده‌است. با این مقدار کم ارز دیگر نمی‌توان در غرب ‏بلیت هواپیما برای مقصد بعدی خرید.‏

نه، مینسک هم هیچ شهر مهربانی نیست. کجاست آن چهره‌ی مهربان این شهرها که سه سال ‏پیش در گریزم از زندان و مرگ پناهم دادند؟ و راستی، کجاست مهربان‌ترین شهر جهان؟

ترانه‌هایی در وصف باکو: 1، 2، 3، 4‏
شب‌های مسکو
بلبل: سئوگیلی جانان
فلورا کریم‌اوا: حیف
خورشیدبانو ناتوان

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

از آشغال تا رؤیای موسیقی

چگونه می‌توان "آشغال جمع‌کن"ها را "به کارمندان بازیابی" تبدیل کرد؟ چگونه می‌توان از ‏دورریخته‌های من و شما رؤیایی زیبا برای کودکانی که چیزی برای دور ریختن ندارند آفرید؟ چگونه ‏می‌توان از پاشنه‌ی شکسته‌ی کفش زنانه، برس مو، کلید، و دگمه‌ی لباس موسیقی آفرید؟ چگونه ‏می‌توان کودکانی را که در ژرفای فراموشی گم شده‌اند به صحنه‌های جهانی برد؟

چندی پیش نمونه‌ی کم‌وبیش مشابهی از کنگو دیدیم. قول می‌دهم که این 13 دقیقه [دیگر موجود نیست] از پاراگوئه نیز ‏ارزش دیدن دارد. با سپاس از محمد گرامی.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

درود و بدرود

هفته‌ی گذشته خبر اهدای "جایزه‌ی حقوق بشر گوانگجو" به "مادران خاوران" در رسانه‌های ‏همگانی خارج بازتابی گسترده یافت. ارزش مادی و معروفیت این جایزه هر چه هست و نیست، ‏چندان اهمیتی ندارد، اما به نظر من تنها همین مطرح شدن و رسمیت جهانی یافتن نام "مادران ‏خاوران" تف بزرگی‌ست بر ریش سردمداران جمهوری اسلامی.‏

به سهم خود در پیشگاه این مادران سر فرود می‌آورم. درود بی‌کران من نثار این مادران که تا امروز ‏نگذاشته‌اند یاد و گورگاه جمعی آن رفقای من، آن کشتگان جهل و عقب‌ماندگی مشتی جانور، ‏فراموش شود. حال بگذار برخی "دیر اوپوزیسیون‌شده‌های بعداً پوزیسیون شده" در برابر دوربین ‏تلویزیون شعار بدهند: «اعدام های ٦٧ رو یاد کسی نیارید! کسی یادش نیست! ولش کنید! تموم ‏شد!» می‌بینید که با همت و پایداری چنین مادرانی هیچ هم تمام شدنی نیست.‏

درود بر "مادران خاوران"!‏

همچنین در هفته‌ی گذشته سازنده‌ی سوئدی فیلم "در جست‌وجوی شوگرمن"، برنده‌ی جایزه‌ی ‏اسکار برای همین فیلم، و به گواهی همکارانش در تلویزیون سوئد یکی از مهربان‌ترین و خلاق‌ترین ‏انسان‌هایی که می‌شناختند، سرانجام بی‌مهری‌های این جهان را تاب نیاورد و خود را راحت کرد.‏

بدرود مالک بن‌جلول 36 ساله، که می‌گویند می‌توانست اینگمار برگمان آینده‌ی سوئد بشود. بدرود ‏یابنده‌ی شوگرمن دوست‌داشتنی!‏

عکس این گوشه از خاوران از من است.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

باران در باران

هوا این‌جا بارانی‌ست. دو هفته‌است که از سرما می‌لرزیم. بهار گویی در نیمه‌راه مانده‌است. اما چه ‏باک! بارانی دیگر از راه رسیده‌است. معرفی این شماره از مجله به قلم مدیر آن به شرح زیر است:‏

فصل‌نامه‌ی باران، شماره‌ی ۳۹ - ۳۸، ویژه‌نامه‌ی صداها و سکوت‌ها، پائیز و زمستان ۱۳۹۲، منتشر ‏شد.‏

سردبیر مهمان بارانِ شماره‌ی ۳۹ - ۳۸ بهروز شیدا است.‏

صفحه‌آرایی و جلدآرایی‌ی ‌‌این شماره‌ی باران توسط جهانگیر سروری صورت گرفته است.‏

در سخن سردبیر این شماره چنین می‌خوانیم: «بارانی که در دست دارید قرار بود گِرد گفتمان ‏سکوت در گوشه‌ای از تاریخ ایران شکل بگیرد؛ در روند تبیین اما به چیز دیگری تبدیل شده است؛ ‏شکل دیگری یافته است؛ هرچند که از سخن صدا و سکوت هیچ فاصله‌ نگرفته است. جستارها، ‏مقاله‌ها، قصه‌ها، شعرها، طنزها، وصیت‌‌نامه‌هایی که در باران این شماره گرد آمده‌اند، از صدا و ‏سکوت سخن‌ها می‌گویند؛ که در فاصله‌ی صدا و سکوت چیزها می‌گنجد: وطن و تبعید، خانه و ‏غربت، صلح و ستیز، مکان و زمان، سنتی و مدرن، قدیم و جدید، ما و دیگران، وصل و فراق، علنی و ‏مخفی، فورم و پیام، همه‌ی متن‌ها؛ همه‌ی فصل‌ها.»‏

در بارانِ شماره‌ی ۳۹- ۳۸ مطالبی می‌خوانیم از: اعظم ازغندی، مهدی استعدادی شاد، بیژن ‏اسدی‌پور، مهدی اصلانی، رضا اغنمی، حسین اقدامی، بیژن بیجاری، ناصر پاکدامن، فرامرز پویا، ‏شکوفه تقی، ملیحه تیره‌گل، نسرین جافری، اسماعیل جلیلوند، رزا جمالی، محسن حسام، نسیم ‏خاکسار، شهرام خلعتبری، قلی خیاط، شهریار دادور، رضا دانشور، مهرداد درویش‌پور، اکبر ذوالقرنین، ‏فرزین راجی، فرشید راجی، محمد ربوبی، سهراب رحیمی، م. روان‌شید، مجتبی روهنده، فاطمه ‏زندی، اصغر سروری، آصف سلطان‌زاده، اسد سیف، س. سیفی، بهروز شیدا، آزاده طاهایی، هومن ‏عزیزی، علی علیین، زیبا کرباسی، علی لاله‌جینی، مسعود مافان، الف. ماهان، شیدا محمدی، ‏مهرداد مستعار، شهریار مندنی‌پور، فریدون نجفی، غلام‌حسین نظری، حسین نوش‌آذر، پیمان ‏وهاب‌زاده، سعید هنرمند، مریم هوله.‏

و نیز روبرتو بولانیو، میشل فوکو، یاسانوری کاواباتا، ولادیمیر لارسابیش ویلی، توماس مایوردوما، ‏فریدریش نیچه.‏

آدرس سایت نشر باران:‏
http://www.baran.st
آدرس ایمیل نشر باران:‏
info@baran.se

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

ملیت ِ گوشت ِ دم ِ توپ

ترجمه‌ای دارم با عنوان بالا که در این، این، و این نشانی موجود است.‏ درد دل‌های یک سرباز وطن است، که می‌گوید: «مام میهن روسیه برای جان دادن در راهش تنها ‏یک ملیت را می‌شناسد: ملیتی به‌نام ‏گوشت دم توپ.‏»‏

تقدیم به کامران عزیز.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

از جهان خاکستری - 101‏

آذر بی‌نیاز (طبری)‏

مهرماه 1360 بود که در تب‌وتاب دوندگی برای شعبه‌ی تبلیغات و تهیه‌ی نوارهای ‏‏"پرسش‌وپاسخ" کیانوری، و دوندگی برای شعبه‌های زیر سرپرستی اخگر (آموزش، پژوهش، و ‏کتابچه‌های جانشین مجله‌ی "دنیا")، خبرم کردند که بروم و برای اسباب‌کشی احسان طبری کمک ‏کنم.‏

در خانه‌ی طبری در امیرآباد شمالی به بابک که تدارکاتچی حزب بود، و فرزاد دادگر پیوستم. بابک ‏وانت کوچکی آورده‌بود. طبری و همسرش آذر خانم دارایی چندانی نداشتند: کتاب بود و کتاب بود و ‏کتاب بود، و مقادیری خرده‌ریز و قاشق و بشقاب و لباس و رخت‌خواب و تخته و طبق. سه بار با وانت ‏کوچک رفتیم و آمدیم، و تمام شد. فرزاد تنها بار نخست با ما آمد و کمک کرد، خانه‌ی تازه را در ‏کوهپایه‌ی نیاوران نشان داد، و سپس ماندیم من و بابک.‏

بار دوم بابک که وانت را می‌راند، برای رد گم کردن مسیری تازه را از کوچه‌ای تنگ برگزید که جایی ‏در سربالایی آن درختی بزرگ و محکم روی کوچه خم شده‌بود. او فراموش کرد که تخت‌خواب آذر را ‏به شکل عمودی پشت وانت گذاشته، تخت‌خواب به درخت گرفت، و کف آن، ساخته از براده‌ی چوب ‏فشرده (نئوپان) از میان به دو نیم شد. اکنون آذر بی‌تخت‌خواب شده‌بود. او تا ماه‌ها بعد از کمردرد ‏می‌نالید، و بابک پیوسته قول می‌داد که تخت‌خواب دیگری برای او خواهد یافت.‏

حزب یک پیکان کهنه، اما تر و تمیز را به نام من کرد. قرار بود به جای وانت قراضه‌ی قبلی با این ‏پیکان ارتباط و رفت‌وآمدهای طبری، اخگر، و باقرزاده را برقرار کنم و کارهای "پرسش‌وپاسخ" را انجام ‏دهم. وانت به نادر رسید.‏

رفت‌وآمد از خانه‌ی تازه‌ی طبری و آذر حتی تا نزدیک‌ترین بقالی نیز با پای پیاده دشوار بود و آذر نیز ‏برای رفت‌وآمدهای روزانه کمک لازم داشت. قرار بود بابک، که خانه‌اش در همان نزدیکی بود، در این ‏کارها کمک‌شان کند و هر روز به آنان سر بزند. اما تازه تخت‌خوابی برای آذر فراهم کرده‌بود که او را ‏گرفتند. ماشینی داشت که از حراج ماشین‌های کهنه‌ی سفارت شوروی خریده شده‌بود و حتی رنگ ‏ویژه‌ی آن را تغییر نداده‌بودند. در منزل او چند دستگاه بی‌سیم به‌درد نخور و خراب، و تکه‌هایی ‏بی‌مصرف از چند اسلحه که در روزهای انقلاب به غنیمت گرفته شده‌بودند، و پرونده‌هایی که از ‏بایگانی‌های ساواک برداشته شده‌بود، به دست آمد، و با همین "مدارک ‏جرم" او رفت تا هفت – هشت سال در زندان بماند. بهروز را برای تأمین بخشی از ارتباط‌های طبری و ‏آذر به‌جای بابک گماردند.‏

اکنون فضای پس از جنگ خیابانی میلیشیای سازمان مجاهدین، فضای اعدام‌های روزانه و بی ‏محاکمه‌ی نوجوانان و جوانان، فضای پلیسی بگیر و ببند در کشور برقرار بود. پس از آن خانه‌ی پر ‏رفت‌وآمد و دید و بازدیدهای پرشور و پر سر و صدا در امیرآباد، طبری و همسرش اکنون به‌کلی تنها ‏مانده‌بودند. حتی بستگانشان اجازه‌ی رفت‌وآمد به این خانه را نداشتند. تلفن نداشتند و رادیو و ‏تلویزیون‌شان نیز به علت نزدیکی به کوه درست کار نمی‌کرد. طبری چاره‌ای نداشت جز آن‌که در ‏اتاقش بنشیند و بخواند و بنویسد، و آذر تنها و خاموش در آشپزخانه می‌نشست، آشپزی می‌کرد، از ‏پنجره‌ای که چشم‌اندازی‌هم نداشت آسمان را و تک‌درخت باریکی را تماشا می‌کرد، گاه رمانی ‏می‌خواند، سیگار را با سیگار می‌گیراند، و روزشماری می‌کرد تا نامه‌ای از دخترانشان یا دوستانشان ‏در جمهوری دموکراتیک آلمان برایشان ببرم، یا پنجشنبه و جمعه برسد و به خانه‌ی بستگان و ‏دوستان به مهمانی ببرمشان.‏

طبری دلگیر بود و فکر می‌کرد که کیانوری به‌عمد او را ایزوله کرده‌است، سانسورش می‌کند و حتی ‏شرکت او را در جلسه‌های هیئت دبیران حزب دوست ندارد و به بهانه‌ی بیمار بودن تشویقش می‌کند ‏که به جلسه ها نرود. طبری را کسانی به صراحت "دهان‌لق" می‌دانستند، و رحیم، که او را به ‏جلسه‌ی هیئت دبیران می‌برد، چند بار به من گفت که "رفقا" دوست ندارند که طبری این‌ور و آن‌ور به ‏مهمانی برود و اسرار حزبی را به هر آشنا و بیگانه‌ای بگوید. اما به‌ظاهر چنین وانمود می‌شد که این ‏تدابیر و محدودیت‌ها برای حفاظت از خود طبری‌ست.‏

هر بار که پیش‌شان می‌رفتم آشکارا شادمان می‌شدند. میل داشتند که هر چه بیشتر به دیدنشان ‏بروم. از دیرباز، از همان خانه‌ی پیشین نیز، دلبستگی‌های عاطفی نسبت به من نشان می‌دادند، در ‏مهمانی‌هایشان پیش بستگان و آشنایان مرا به اصرار شرکت می‌دادند و "مثل پسر" خود معرفی ‏می‌کردند. آذر به‌ویژه و همیشه با من مهربان بود. او دغدغه‌ی یافتن دوست دختر و همسر را برای ‏من داشت. دختری را نیز از خانواده‌ای حزبی برایم یافت، و روزی، بی آن‌که به من بگوید جریان چیست، به میهمانی ناهار به خانه‌ی آنان ‏رفتیم. اما دل من جای دیگری بود، و آن دختر دیرتر نامزد مهرداد فرجاد شد. و هنگامی که آذر ‏و طبری شنیدند که با دختر دلخواهم دوست شده‌ام، بسیار شادمان شدند، و طبری نامه‌ای در ‏تعریف از من برای آن دختر نوشت.‏

در این خانه‌ی تازه، پس از چاق‌سلامتی‌ها و گفت‌وگوی روزمره در حضور آذر، طبری مرا به اتاق خود ‏می‌برد، پشت میز کارش می‌نشست، و ساعتی درد دل می‌کرد و از هر دری می‌گفت. این‌جا بود ‏که برخی از اخبار درون حزب را برایم نقل می‌کرد، و گاه برخی از درونی‌ترین زوایای اندیشه‌اش را ‏برایم می‌گشود. بعدها افسوس خوردم که چرا همه را مرتب و به‌دقت یادداشت نکردم.‏

اما تحلیل‌های سیاسی او همواره بسیار سطحی و عامیانه و آغشته به تئوری توطئه به نظرم ‏می‌آمد. ابعادی افسانه‌ای از توانایی‌های فنی و نظامی شوروی در تصور داشت. در جهان دو قطبی ‏آن روزگار، رقابت‌های شرق و غرب و جنگ سرد در دیده‌ی او تا حد زورآزمایی دو پهلوان در مسابقه‌ی ‏مچ‌خواباندن نزول می‌کرد. اتحاد شوروی زیر رهبری لئانید برژنف در مسابقه با طرح "جنگ ستارگان" ‏امریکا و رونالد ریگان داشت از نفس می‌افتاد، امتیاز می‌داد، و عقب می‌نشست، اما طبری خیال ‏می‌کرد که شوروی سلاحی سری دارد که می‌تواند همه‌ی موشک‌های امریکا و غرب را پیش از ‏عمل فلج کند. شوروی و سوسیالیسم روسی می‌رفت که هشت – نه سال بعد فرو ریزد، اما طبری ‏می‌گفت که به‌نظر او امپریالیسم امریکا دارد واپسین نفس‌هایش را می‌کشد و احساسش این بود ‏که حد اکثر تا سال 1990 طلیعه‌های جهان بدون امپریالیسم را خواهیم دید.‏

با شعر او نیز میانه‌ای نداشتم، هرچند که با جان و دل برای انتشارشان می‌کوشیدم. نوشته‌های ‏مورد علاقه‌ام کارهای علمی و فلسفی و اجتماعی او بود که با الهام از مقاله‌های مجله‌ی روسی ‏‏"مسائل فلسفه" می‌نوشت. اما همیشه تا هنگامی که او میل داشت در اتاقش و پای صحبتش، ‏هر چه بود، می‌نشستم، و پیدا بود که او در فشار آن محدودیت‌ها وجود همصحبتی حتی همچون ‏من را نیز غنیمت می‌شمارد.‏

اما یک بار... یادآوری آن هنوز برایم دردناک است... مادرم برای دیدار بستگان از اردبیل به تهران ‏آمده‌بود و پیش من بود. بعد از ظهر میان انجام وظیفه‌ی حزبی، و وظیفه‌ی فرزندی گیر کرده‌بودم. ‏طبری و آذر منتظرم بودند. قرار بود چون همیشه کتاب‌ها و نشریات تازه، و نامه‌ها و گزارش‌های ‏حزبی را برایشان ببرم، و از سوی دیگر دلم نمی‌آمد که مادر را در خانه‌ی مجردی خالی از همه چیز ‏شامگاه تنها رها کنم و حوصله‌اش سر برود. پس او را نیز در ماشین نشاندم، از روبه‌روی دانشگاه ‏تهران تا نیاوران در خیابان‌های تهران گرداندمش، و در کوچه‌ی خانه‌ی طبری گفتمش که همان‌جا در ‏ماشین بنشیند تا من کاری را که نیم ساعت بیشتر طول نمی‌کشد انجام دهم، و برگردم.‏

طبری در خانه تنها بود. آذر با خانم صاحب‌خانه که در طبقه‌ی پایین می‌نشستند به خرید رفته‌بود. ‏طبری چون همیشه شاد و پر سرو صدا پیشوازم کرد: "آه... آمدی شیوا جان؟"، روبوسی کرد، و ‏یک‌راست به اتاق کارش رفتیم. کتاب‌ها و نشریات را یک‌یک با توضیح مربوطه به او دادم، و سپس ‏کاغذهای حزبی را گشود، خواند، درباره‌ی تک‌تک‌شان با من صحبت و مشورت کرد، و برای برخی ‏پاسخی نوشت. و اینک نوبت درد دل‌هایش بود. با علاقه و توجه گوش می‌دادم. گفت و گفت، و ‏سپس نوبت رسید به تکرار توصیف مچ خواباندن شرق و غرب، تقسیم جهان میان شرق و غرب، ‏دیده شدن روشنایی در انتهای تونل زمان با نوید فروپاشی امپریالیسم، نفوذ شوروی در میان سران ‏جمهوری اسلامی و از این دست. بردبارانه گوش می‌دادم، نظر می‌دادم، و در پیش بردن صحبت ‏یاری‌اش می‌کردم. اما دلواپس مادرم بودم.‏

نیم ساعت، سه‌ربع، یک ساعت، و یک ساعت و نیم گذشت، داشت تاریک می‌شد، و من دیگر ‏طاقت نداشتم. طبری داشت فصل تازه‌ای در سیاست‌بافی‌هایش می‌گشود که بسیار آرام و متین و ‏مؤدب حرفش را بریدم و گفتم:‏

‏- خیلی ببخشید، رفیق! اجازه می‌خواهم که این بار یک کم زودتر مرخص شوم، چون مادرم آن بیرون ‏توی ماشین نشسته، و...‏

ابروانش بالا رفت. حالتی آن‌چنان خشمگین به‌خود گرفت که هرگز ندیده‌بودم و دیرتر نیز ندیدم. ‏پرخاش‌کنان گفت:‏

‏- خب، برو! برو! چپ و راست از من ایراد می‌گیرند که چرا این و آن را به خانه‌ات می‌بری یا به ‏خانه‌ی این و آن می‌روی، و بعد رفقا کسانی را تا در خانه‌ی من می‌آورند و راه و چاه را یادشان ‏می‌دهند. حالا ببینیم رفقای تشکیلات این را دیگر چه می‌گویند... برو! برو! اصلاً من این‌جا چه ‏اهمیتی دارم؟... – و برخاست.‏

شگفت‌زده، با دهانی باز نگاهش می‌کردم، و نمی‌دانستم چه بگویم و چه بکنم. هیچ انتظار چنین ‏واکنشی را نداشتم. می‌توانستم هیچ نامی از مادرم نبرم. می‌توانستم بگویم که قرار حزبی دیگری ‏دارم. می‌توانستم بگویم که باید اخگر یا باقرزاده را به جایی برسانم. اما دروغ از من بر نمی‌آید. در ‏خمیره‌ام نیست. راستش را گفتم. انتظاری که از او داشتم، از یک "انسان طراز نوین"، یک انسان ‏مهربان و انسان‌دوست، یک انسان فرهیخته و آرمان‌پرست، انسانی که برای بهروزی انسان‌ها ‏می‌رزمد و زندگیش را کف دستش گرفته، هیچ این نبود. می‌توانست سرزنشم کند که چرا مادرم را ‏تنها رها کرده‌ام؛ می‌توانست بگوید: "چرا زودتر نگفتی؟ برو، به مادرت برس!"؛ می‌توانست بگوید: ‏‏"چه فرصت خوبی! مادرت را بیاور تا با او آشنا شوم!"...‏

اما، نه... هر هفته او را به خانه‌ی برادرش، عمه‌اش، دائی‌اش، و دوستانش می‌بردم، اما گویی قرار نبود من ‏خود مادری داشته‌باشم. دل‌شکسته برخاستم. می‌خواستم بگویم: "رفیق! مادرم زنی سالمند و ‏شهرستانی‌ست، هیچ جا را در تهران بلد نیست. دلم نیامد در خانه تنها رهایش کنم. او شما را ‏نمی‌شناسد. او نمی‌تواند خانه‌ی شما را لو بدهد..." اما زبانم و دهانم قفل شده‌بود. سرم را ‏انداختم، و رفتم.‏

تا رسیدن به ماشین بغض گلویم را گرفته‌بود. دلم به‌درد آمده‌بود. با صدایی گرفته از مادر عذر ‏خواستم که این همه مدت او را آن‌جا تنها رها کرده‌ام. مادر حال مرا دریافت و پرسید:‏

‏- چی شده؟
‏- هیچ مادرکم، هیچ... برویم. برویم.‏

و به‌سوی خانه راندم. اکنون به یکی از سخت‌ترین تضادهای زندگانی حزبیم برخورده بودم: مرز ‏زندگی شخصی و فردی، و زندگی حزبی کجاست؟ آیا فرد حزبی می‌تواند زندگی فردی ‏داشته‌باشد؟ آیا فرد انقلابی می‌تواند به پدر و مادر و همسر و فرزندش نیز بیاندیشد و به آنان نیز ‏خدمت کند؟ مگر هدف از پیوستن به حزب و تشکیلات خدمت به انسان و انسانیت نیست؟ اگر من ‏نتوانم با نزدیک‌ترین انسان‌های پیرامونم، با پاره‌های جگرم رابطه‌ی انسانیم را حفظ کنم، چگونه ‏می‌توانم به انسانیت خدمت کنم؟ آیا بهای کار حزبی و تشکیلاتی با نیت خدمت به انسانیت در ‏مقیاس بزرگ، از دست رفتن رفتار انسانی با نزدیکان در مقیاس کوچک است؟ در این صورت آیا من ‏حاضرم چنین بهایی را بپردازم؟ طبری، یا مادر؟ به کدام‌یک برسم؟ آیا یک انقلابی می‌تواند به هر دو ‏برسد؟ پدر و مادری که با خون جگر خوردن مهندسی بار آورده‌اند و تحویل جامعه داده‌اند، اکنون ‏پسری دارند که هیچ به فکر درآمد و پیشرفت شغلی و زندگی مرفه و بازپرداخت ذره‌ای از ‏زحمت‌های آنان نیست. آیا این است پاداش آنان؟

طبری یک بار دیگر نیز سخت سرزنشم کرده‌بود، و آن هنگامی بود که هنگام ویرایش و تصحیح ‏کتابش "دانش و بینش" عبارت "الفبای مُرس" (مورس) از نگاهم گریخته‌بود و "الفبای فرس" چاپ ‏شده‌بود. آن بار با میانجی‌گری آذر و با اهدای نسخه‌ای از همان کتاب به من، از دلم در آورد، و این بار ‏نیز، به‌گمانم باز با میانجی‌گری آذر، با دادن عیدی غافلگیرم کرد: نوروز همان سال کنار سفره‌ی ‏هفت‌سین دیوان حافظ را به دستم داد و با اصرار خواست که فالی بگیرم. کتاب را که گشودم، یک ‏اسکناس پانصد تومانی آن‌جا بود. من تا آن روز این رسم را با دیوان حافظ ندیده‌بودم. پدرم ‏اسکناس‌های نو را صاف می‌داد به دستمان. ... و پانصد تومان در آن هنگام تمامی درآمد ماهانه‌ی ‏من بود که حزب به من می‌پرداخت.‏

‏***‏
‏"کتابچه حقیقت" می‌نویسد که پس از دستگیری گروه نخست رهبران حزب در 17 بهمن 1361، ‏‏«طبری در خانه‌ای مخفی شده‌بود و یک زوج مخفی سازمان به عنوان پوشش در آن‌جا زندگی ‏می‌کردند. این زوج به سعید آذرنگ و [مهدی] پرتوی گفته‌بودند که طبری ھمه‌ی ما را دیوانه ‏کرده‌است زیرا [مدام] می‌گوید [که] دنیا صفحه‌ی شطرنج است و دو قطب شوروی و امریکا دو ‏طرف صفحه‌ی شطرنج نشسته‌اند و صفحه‌ی دنیا را آرایش می‌دھند. سیاست جھان و ھمه چیز و ‏رقابت و تنازع و سازش این دو قدرت [روی این صفحه] حل می‌شود. دھه‌ی ھفتاد پیشروی‌ھای ‏سوسیالیستی و دھه‌ی ھشتاد حرکت و ھجوم متقابل نیروھای امپریالیستی [بوده] و متعاقب آن ‏باید ھجوم سوسیالیسم شکل بگیرد، و شوروی‌ھا خود را آماده‌ی ھجوم می‌کنند، ولی در حال حاضر ‏عقب‌نشینی تاکتیکی کرده‌اند. و این گردش به راست در حکومت ایران، جزئی از [آن] عقب‌نشینی ‏تاکتیکی است، زیرا رژیم ایران به شوروی وابسته است. خمینی از طریق سوریه یا الجزایر با ‏شوروی‌ھا ارتباط دارد و به خمینی می‌گویند چه بکند. این گرایش به راست در عرصه‌ی اقتصادی ‏ایران شبیه ھمان طرح "نپ" است. جریان حمله امریکائی‌ھا در طبس نیز توسط شوروی‌ھا سرکوب ‏شد. پس ھرچه زودتر با شوروی تماس بگیریم و کسب تکلیف کنیم. ما قطب‌نمای خود را با کیانوری ‏که با شوروی ارتباط داشت از دست داده‌ایم و گیج شده‌ایم و فعلأ نباید سیاست خود را نسبت به ‏حکومت عوض کنیم.»‏

‏***‏
عکس آذر را از کتاب "ناگفته‌ها – خاطرات دکتر عنایت‌الله رضا"، نشر نامک، تهران، زمستان 1391 ‏برداشتم. این کتابی‌ست نه از "ناگفته‌ها" که پر از گفته‌های پر غلط و مخدوش و سخنانی که پیشتر ‏دیگران بارها بهتر و دقیق‌تر گفته‌اند. بالاترین ارزش کتاب همان وجود برخی از عکس‌ها در آن است، و ‏همین.‏

‏***‏
اخگر، باقرزاده، فرزاد دادگر، مهرداد فرجاد، و سعید آذرنگ را جمهوری اسلامی اعدام کرد.‏

طبری، آذر، و کیانوری را جمهوری اسلامی در درون و بیرون زندان "کشت".‏

بابک، رحیم، و پرتوی در ایران‌اند. بهروز در آلمان است.‏

نادر را در زمستان 1360 با وانت حامل نوارهای "پرسش‌وپاسخ" گرفتند، وانت را ضبط کردند، و نادر را ‏چندی بعد رها کردند. او در کاناداست.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

دو بار بهار

بهار در کؤنیگشتاین

این‌جا در استکهلم برخی از درختان تازه جوانه زده‌اند و هنوز خبری از برگ‌های نورس و شکوفه‌های بهاری نیست. اما ‏هفته‌ی گذشته در آلمان که بودم، گذشته از دیدار نوروزی با دوستان یکدل در هامبورگ و فرانکفورت، بهار دل‌انگیز و ‏شکوفه‌های بهاری را نیز زیارت کردم. از این رو، با آمدن بهار به استکهلم، دوباره آن را خواهم بوئید.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

پاسخی به یک دوستدار

یکی از خوانندگان گرامی این وبلاگ زیر نوشته‌ی قبلی من "از جهان خاکستری – 100" نظری ‏نوشته‌اند و "دوستدار شیوا" امضا کرده‌اند. متن نظر این است:‏

‏«شیوا مرز واقعیت و تخیل در روایت هایت خیلی شکننده است. من به عنوان خواننده‌ای که کم و ‏بیش در جریان فعالیت‌های تو قبل از سرکوب و مهاجرت بوده‌ام گاه حیرت زده می‌شوم. آخر عزیز من ‏تو کجا و حیدر مهرگان کجا. تو کجا و عبدالله شهبازی کجا. تو هم به اندازه خودت بزرگی و دور شدن ‏از واقعیت خودت به وجهه‌ات لطمه می‌زند. تو برای دوستانت عزیز بوده‌ای و نیازی نیست بزرگنمایی ‏کنی. آن وقت دیگر شیوا نیستی و این من خواننده دوستدار تو را اذیت می کند.‏
موفق باشی»‏

‏"دوستدار" گرامی ِ من، سپاسگزارم از مهر شما. راست می‌گویید که "نیازی نیست بزرگنمایی" ‏کنم، و من هرگز این کار را نکرده‌ام و نخواهم کرد، حتی اگر "به اندازه‌ی خودم بزرگ" نشمارندم. ‏هرگز نیازی به "بزرگی" و بزرگنمایی احساس نکرده‌ام، و شما اگر به‌راستی مرا شناخته‌باشید، این ‏را باید دریافته باشید.‏

همچنین راست می‌گویید که در آن زمینه‌ی ویژه همپای مهرگان و شهبازی، به‌ویژه اولی نبودم. اما ‏موضوع خیلی ساده‌تر از این حرف‌هاست: مسعود اخگر (رفعت محمدزاده) مسئول شعبه‌های ‏آموزش و پژوهش کل، و نیز احسان طبری در رده‌ای بالاتر مسئول چهار شعبه‌ی آموزش، پژوهش، ‏تبلیغات، و انتشارات، هر دو علاقه‌ای به من داشتند و می‌خواستند مرا بپرورانند. بنابراین هنگامی که ‏قرار شد حیدر مهرگان علنی شود، هنگامی که او عضو مشاور (و سپس عضو اصلی) هیئت ‏سیاسی حزب شد، و در فاصله‌ای که نمی‌دانستند او را بر چه کاری بگمارند، قرار شد یک کمیته‌ی ‏آموزش تشکیلات تهران ایجاد شود، و اخگر و طبری با توافق هم، با هدف پروراندن من، مرا نیز به آن ‏کمیته فرستادند.‏

من دست‌کم در دو جلسه‌ی کمیته‌ی آموزش تشکیلات تهران در منزل عبدالله ارگانی همراه با حیدر ‏مهرگان و عبدالله شهبازی حضور داشتم. ارگانی که اهل دانش و شیمیست بود و کتاب‌هایی در ‏زمینه‌ی دانش همگانی ‏Popular science‏ نوشته یا ترجمه کرده‌بود، هنگامی که دانست که من ‏مهندس هستم، در همان نخستین جلسه پس از رفتن شرکت‌کنندگان جلسه مرا نگه داشت و ‏ساعتی از دانش و سوابق و علاقه‌هایم پرسید، و او بود که نوشتن درسنامه‌ای برای نوآموزان را به ‏من پیشنهاد کرد.‏

روزها که در دفتر شعبه‌ی پژوهش می‌نشستم، هجده – نوزده صفحه از آن درسنامه را هم نوشتم، ‏که به‌گمانم روز 17 بهمن 1361 با دو بار حمله‌ی پاسداران به آن دفتر، به یغما رفت. آن‌چه در سر ‏داشتم و می‌کوشیدم بنویسم، چیزی بود که سال‌ها دیرتر دیدم که ریچارد داوکینز در کتابش ‏‏"ساعت‌ساز نابینا" با ژرفا و گسترش بی‌نظیری نوشته‌است، و خجالت کشیدم، زیرا آن نوشته‌ی ‏کوچک من بی‌گمان کاریکاتوری بیش از این کتاب در نمی‌آمد. اما خب، از من خواسته‌بودند، و زور ‏خودم را می‌زدم.‏

کار کمیته‌ی آموزش تشکیلات تهران خیلی زود تعطیل شد و من هرگز ندانستم چرا. به گمانم در ‏‏"کتابچه‌ی حقیقت" یا در "سیاست و سازمان حزب توده" چیزهایی درباره‌ی این کمیته و آن ‏سرگردانی حیدر مهرگان و تعطیلی کمیته نوشته‌اند که باید بگردم و پیدا کنم.‏

اما چه خوب که به‌جز شهبازی، دست‌کم یک نفر دیگر از شاهدان عضویت من در آن کمیته هنوز ‏زنده‌است، و زندگانیش دراز باد!‏

حالا راضی شدید؟!‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...

سلام بر بهار!‏

دیگر آیین ما شده‌است: لحظه‌ی آغاز سال نو، من و مونیکا و جامی شراب، و... بغضـ... بگذریم! ... ‏و سلام بر زیبایی!...، و برف بیرون پنجره، که امسال تا همین دوشنبه نبود، اما ناگهان بیست ‏سانتی‌متر بر زمین نشست، و اکنون با گرمای 5 درجه دارد آب می‌شود.‏

و آرزوی شادی و شادمانی برای همه‌ی انسان‌های روی زمین، به‌ویژه شما خواننده‌ی گرامی، در این ‏لحظه‌ی برابری شب و روز که هم‌زمان در همه جای زمین اتفاق می‌افتد، هر جای زمین که هستید.‏

ساعت ما در سوئد قرار بود 17:57:07 را نشان دهد. دوان از کار به خانه آمدم، میزی چیدم، و... بقیه‌اش را که ‏می‌دانید! امسال برای نخستین بار احساس کردم که مبادا دارم ادای آن کنتس و نوکرش را در شب ‏سال نو در می‌آورم؟! هرچند که من نه کنت یا کنتس (!) هستم، و نه قصری و نوکری دارم... ‏بگذریم! منظورم "شام یک‌نفره" است، همان که کنتس اصرار دارد که "روال همیشگی همه‌ی ‏سال‌ها" اجرا شود. این‌جا ببینیدش، و شادکام باشید.‏

البته من هنوز به وضعیت آن کنتس دچار نشده‌ام، به این دلیل ساده که هنوز 90 سالم نشده! تازه، ‏همین پس فردا شب جشن بزرگی با دوستان و آشنایان داریم. جای همه‌ی شمایانی که نیستید، خالی!‏

در ضمن، از نگاه من، این یکی از زیباترین عکس‌های مونیکاست که تا امروز یافته‌ام. برش آن از من است. ‏برای بزرگ ‏کردنش رویش کلیک کنید.‏

Read More...دنباله (کلیک کنید)‏

Summary only...