26 August 2012

تورکوها - 3

ترویا

شهر ترویا ‏Troya‏ یا ترووا ‏Truva‏ در صد کیلومتری شمال آقچای و نزدیک شهر چاناق‌قلعه قرار دارد. برای رسیدن به ‏آن باید در همان مسیری که ما را به بهرام‌قلعه برد برانیم، از تقاطع بهرام‌قلعه بگذریم و راهمان را ادامه دهیم، و ‏سپس به‌سوی توفیقیه ‏Tevfikiye‏ بپیچیم.‏شهرک کوچوک‌قویو از جاده‌ی ‏E87‎

آفتاب پیش از ظهر داغ و سوزان است. اگر این ماشین تهویه‌ی مطبوع نداشت، از گرما خفه می‌شدیم. ساعتی ‏مانده به ظهر به ترویا می‌رسیم. شهر ساکنانی ندارد و منطقه‌ی کاوش‌های باستانی‌ست. بر گرد آن توری سیمی ‏کشیده‌اند و برای ورود به آن بلیت می‌فروشند: هر نفر پانزده لیره (شصت کرون). شلوغ نیست: تنها یک اتوبوس ‏گردشگران، و ده پانزده ماشین شخصی در سایه‌ی درختان پارک شده‌اند. پارک کردن در سایه مهم است، وگرنه ‏ساعتی بعد ماشین به یک حمام سونا تبدیل می‌شود که نمی‌توان روی صندلی داغش نشست یا به فرمانش ‏دست زد.‏

خانم بلیت‌فروش پیشنهاد می‌کند که کارت یک‌ساله‌ی بازدید از آثار تاریخی ترکیه را بخریم، اما ما مسافران ‏یک‌هفته‌ای ترکیه بلیت عادی می‌خریم و وارد می‌شویم. پیش از هر چیز، و حتی از همان بیرون، اسب چوبی ‏معروف داستان باستانی شهر ترویا نگاه را به‌سوی خود می‌کشد.‏

این اسب را و جزئیات داستانش را شاعر رومی ویرژیل Virgil در منظومه‌ی آنه‌ئید وصف کرده‌است و در اودیسه‌ی هومر Homer نیز ‏اشاره‌هایی به آن وجود دارد. داستان مربوط است به "جنگ ترویا" نزدیک به 1200 سال پیش از میلاد مسیح، که ‏مهمترین جنگ تاریخ یونان باستان شمرده می‌شود. البته تا حوالی سال 1870 میلادی تاریخ‌نویسان اروپا وقوع این ‏جنگ را و وجود شهر ترویا را افسانه می‌شمردند، اما با یافته‌های باستان‌شناسی در همین جا، از آن هنگام به ‏بعد وقوع تاریخی جنگ ترویا بیشتر و بیشتر به رسمیت شناخته شده‌است.‏

سپاه یونان نزدیک به ده سال شهر و قلعه‌ی ترویا را در حلقه‌ی محاصره گرفته‌بود و با وجود جنگاورانی چون آشیل و ‏آژاکس نتوانسته‌بود در شهر رخنه کند. اینان هر دو در کشمکش‌های حاشیه‌ی این جنگ کشته شدند. از جمله ‏آشیل به روایتی با نشستن نیزه‌ای در پاشنه‌اش، یعنی تنها نقطه از پیکرش که روئین نبود، جان داد. سرانجام ‏اودیسه تدبیری اندیشید: اسبی عظیم و چوبین بسازید، گروهی از سربازان را در آن جا دهید، اسب را همین‌جا ‏رها کنید و به‌ظاهر عقب‌نشینی کنید! اودیسه خود نیز به فرماندهی گروه در شکم اسب جا گرفت.‏

شاه ترویا گول خورد. گمان کرد که یونانیان اسب را به هدیه برای او گذاشته‌اند و به راه خود رفته‌اند، و فرمان داد ‏که آن را به درون باروهای شهر بیاورند – و باقی داستان روشن است.‏

امروزه اصطلاح "اسب ترویا" بیشتر در زمینه‌ی نرم‌افزار کامپیوتر به‌کار می‌رود و منظور از آن نوعی نرم‌افزار مخرب یا ‏‏"کرم" است که با گول زدن کاربران به درون کامپیوترشان فرستاده می‌شود تا در فرصتی مناسب اطلاعات مهمی را ‏بدزدد یا خرابکاری کند. منتها نام این نوع بدافزار با تلفظ انگلیسی آن، یعنی تروجَن ‏Trojan‏ رواج یافته و بسیاری ‏ربط آن به داستان شهر و اسب ترویا را نمی‌دانند.‏

اسب چوبینی که اکنون در بازمانده‌های شهر ترویا ایستاده، صد البته همان اسب سه هزار و دویست سال پیش ‏نیست. آن اسب به احتمال زیاد همچون تمامی شهر به آتش کشیده‌شد و سوخت. این اسب را هنرمند ترک عزت ‏صنم‌اوغلو ‏İzzet Senemoğlu‏ در سال 1975 ساخته‌است. بلندی آن ده متر است، پلکانی چوبی زیر شکم آن نصب ‏شده که به دو اتاق در دو طبقه در شکم اسب، هر یک با پنجره‌های خود، ختم می‌شود. و این البته برای ایجاد ‏جاذبه و یک اسباب‌بازی برای گردشگران است، وگرنه اهالی 3200 سال پیش ترویا هم، و حتی شاه ساده‌نگرشان ‏نیز اگر پلکان و پنجره‌ای در اسب چوبین می‌دیدند، بدگمان می‌شدند و فکر می‌کردند که زیر کاسه نیم‌کاسه‌ای باید ‏باشد.‏مرد و زنی جوان لباس‌های ترویاییان باستان را پوشیده‌اند و خود را به هیئت هکتور و هلن در آورده‌اند. گردشگران، ‏هم از خود ترکان و هم گروهی ژاپنی که آن‌جا هستند، پولی می‌دهند و با آنان عکس می‌گیرند، یا لباسی به وام ‏بر کودکشان می‌پوشانند و در حال زدوخورد با هکتور عکسشان را می‌گیرند. این شغل تازه به ظن قوی از پی فیلم ‏کم‌ارزش "ترویا" با بازیگری برد پیت Brad Pitt در نقش آشیل پدید آمده‌است. صحنه‌های آن فیلم را در مکزیک فیلم‌برداری ‏کردند، اما اسب چوبین فیلم را به ترکیه هدیه کردند، که اکنون در شهر چاناق‌قلعه نصب شده‌است.‏گشتی بر گرد اسب می‌زنیم، از پله‌ها به اتاق‌های درون شکم آن می‌رویم، و عکس‌هایی از درون و بیرون آن ‏می‌گیریم. اکنون نوبت دیدن خرابه‌های شهر زیر آفتاب سوزان است. برای چنین آفتابی می‌بایست کلاهی ‏می‌داشتم تا مغزم نجوشد، اما هیچ فکرش را نکرده‌ام، و اکنون باید تحمل کنم.‏

شهر از آغاز روی یک بلندی در میانه‌ی دشت و نزدیک ساحل دریا بود، اما رسوبات رود افسانه‌ای اسکاماندر ‏Scamander‏ یا همان کارامندرس ‏Karamenderes‏ کنونی ساحل را اکنون تا 5 کیلومتر دورتر برده، و بلندی شهر در ‏طول تاریخ نزدیک به پنج هزار ساله‌اش، پیش و پس از جنگ ترویا، بیشتر و بیشتر شده: حفاری‌های ‏باستان‌شناسی که هنوز ادامه دارد، نشان می‌دهد که شهر دست کم ده بار از ویرانه‌های خود برخاسته‌است.‏

سر راهمان، بالای یک تپه‌ی کوچک، کنار یک نیمکت که برای استراحت گذاشته‌اند، دوستان یک درخت گلابی ‏وحشی کشف می‌کنند. به‌گمانم این یک تقسیم کار از هنگام پیدایش انسان است که در ژن‌های ما ریشه دوانده ‏و هنوز باقیست: مردان به شکار و جنگ با طبیعت و حیوانات و جنگ با دیگر مردان می‌رفتند و زنان بودند که از ‏هنگام غارنشینی دانه و میوه جمع می‌کردند و هنوز زنان‌اند که چشمشان به‌دنبال میوه‌های روی درختان است ‏‏(آیا همین خصلت نبود که دست حوا را به‌سوی آن سیب دراز کرد؟! یا شاید هم به‌عکس: از آن روز به بعد این کار ‏بر گردن زن نهاده‌شد؟!). دیدن گلابی‌های روی درخت هیچ معنایی برای من ندارد، اما خانم‌ها با دیدن آن روی ‏درخت و چند گلابی گاززده روی زمین، چند تا می‌چینند و به من هم تعارف می‌کنند. من تجربه‌ی خوبی از ‏گلابی‌های وحشی و ریز ندارم و دستشان را رد می‌کنم. گاز می‌زنند و می‌خورند و به‌به‌شان به هوا می‌رود که ‏چه آبدار و خوشمزه است. اما دقایقی بعد گلویشان شروع به خارش و سوزش می‌کند و نوشیدن آب هم سودی ‏ندارد. به‌گمانم نفرین ترویایی‌های باستان است که دامنشان را می‌گیرد!‏

بقایای کوچه‌های شهر، "معبد آب" شهر، چاه آب، شاه‌نشین، و آمفی‌تئاتر را، که جزء جدایی‌ناپذیر شهرهای ‏یونانی‌ست، می‌بینیم و به موزه‌ی کوچک شهر هم سر می‌زنیم. این‌جا از جمله ماکتی از شهر هست. سگی ‏ولگرد له‌له زنان خود را از آفتاب سوزان به سایه‌ی درون سالن کوچک موزه می‌رساند، شکمش را به کف سنگی ‏سالن می‌چسباند، سرش را می‌گذارد و در جا به خواب می‌رود. یادمان می‌آید که ما هم باید خسته و تشنه و ‏گرسنه و آفتاب‌زده باشیم. می‌رویم و از فروشگاه ترویا آب و بستنی می‌خریم، در سایه‌ی درختی می‌نشینیم و ‏می‌خوریم. می‌چسبد! چند یادگاری کوچک از فروشگاه موزه می‌خریم و راه بازگشت در پیش می‌گیریم.‏

سفر اودیسه

جاده‌ی اصلی آقچای تا این‌جا، جز گردنه‌ی بالای کوچوک‌قویو ‏Küçükkuyu‏ و باغ‌های زیتون، چندان چیز دیدنی ‏نداشت. روی نقشه دیده‌ام که جاده‌ی فرعی خوبی هست که از تاش‌تپه ‏Taştepe‏ به‌سوی ساحل و سپس ‏به‌سوی بهرام‌قلعه می‌رود و سپس از کوچوک‌قویو سر در می‌آورد. چندین آبادی در این مسیر هست و من دلم ‏می‌خواهد که این جاده و این آبادی‌ها را هم ببینم. موافقت همراهان را جلب می‌کنم، و آن جاده را در پیش ‏می‌گیرم.‏

اودیسه و همراهانش در راه بازگشت از ترویا دچار خشم خدایان شدند، زیرا آنان به خشونتی بیش از حد دست ‏زده‌بودند، سراسر شهر را به آتش کشیده‌بودند، به معبد شهر بی‌احترامی کرده‌بودند، و بسیاری از فرزندان خدایان ‏را کشته‌بودند. اودیسه در هر گام از راه بازگشت با دشواری‌ها و مصیبت‌های بی‌شماری رو به رو شد، دوازده ‏کشتی خود و سرنشینانشان را از دست داد، و سرانجام تنها کسی در میان یارانش بود که پس از ده سال ‏جنگیدن در محاصره‌ی ترویا و ده سال دیگر سرگردانی در راه، به سرزمینش، جزیره‌ی یونانی ایتاکا ‏Ithaka‏ رسید.‏

ما در ترویا دست به کشتار و بیرحمی نزدیم و به معبد بی‌احترامی نکردیم، یا شاید کردیم و خودمان نفهمیدیم، یا ‏شاید همان خوردن گلابی‌های وحشی ترویا خشم خدایان را برانگیخت! هر چه بود، این جاده‌ای که در پیش ‏می‌گیرم بسیار طولانی‌تر از آن‌چه فکر می‌کردم، پر پیچ و خم، پر پستی و بلندی، و در جاهایی خاکی و ناهموار از ‏آب در می‌آید. دستگاه جی‌پی‌اس من نیز این جاده‌ها را بلد نیست و باید به کمک نقشه برانم. با این حال هیچ ‏مشکلی ندارم و لذت می‌برم از این ماجراجویی و از مناظر زیبای جاده و آبادی‌ها، و جمله‌های ناظم حکمت از رمان ‏‏"برادر، زندگی زیباست" به یادم می‌آید:‏
«طی این مسافرت مهارت دهاتی‌ها را در وصله‌زدن کشف کردم. وصله روی وصله. پارچه‌های کرباس، هر کدام به ‏رنگی، چنان به هم پینه زده شده‌بود که به نظر غیر ممکن می‌آمد [...] و در مسیر جاده‌ها کشف کردم که یک گاو ‏و خر تا چه حدی می‌تواند لاغر و مردنی و ضعیف باشد. در سراسر این جاده بچه‌ای ندیدم که شکمش ورم ‏نداشته‌باشد و به زنی بر نخوردم که پابرهنه نباشد.» [ترجمه ایرج نوبخت، نشر یاشار، تهران 1359]‏
اما در طول این جاده هیچ روستایی ژنده‌پوش یا گاو و خر مردنی یا کودکی با شکم برآماسیده و زنی با پای برهنه ‏نمی‌بینم. البته رمان ناظم حکمت که چهار سال پس از مرگش در سال 1967 منتشر شد، در توصیف دهه‌های ‏نخستین سده‌ی 1900 نوشته شده‌است. از آن هنگام همه‌ی جهان، و البته ترکیه نیز دگرگون شده‌است. این‌جا ‏اکنون کران تا کران کشتزارهای سرسبز و پر برکت گسترده شده‌است: گوجه فرنگی، ذرت، حبوبات، و... روستاها ‏زیر آفتاب داغ بعد از ظهر گویی به خواب رفته‌اند، اما روستائیان در کشتزارها، در کنار تراکتورها و وانت‌ها، در تلاش ‏و کوشش‌اند. خسته نباشند و کارشان پر برکت باد!‏

سرسبزی این خاک از رسوبات حاصل‌خیز رود کارامندرس است. آیا در مناطق کوهستانی و خشک و بی‌آب شرق ‏ترکیه نیز روستائیان رفاه نسبی دارند؟ آیا در آن جاها نیز کسی ژنده‌پوش یا با شکم برآماسیده نیست؟ نمی‌دانم. ‏ای‌کاش نباشد.‏

همچنان که می‌رانم، همراهان قدری می‌خوابند. و بیدار که می‌شوند، همه گرسنه‌ایم. اما در این روستاهای ‏کوچک جای مناسبی برای غذا خوردن پیدا نمی‌کنیم. همه‌جا در درون و بیرون قهوه‌خانه‌ها مردان روستایی ‏نشسته‌اند، چای می‌نوشند و قلیان می‌کشند. از تظاهر به روزه‌داری خبری نیست. اما خانم‌های همراه این‌جاها ‏را نمی‌پسندند. به امید روستای بعدی و بعدی می‌رویم و می‌رویم. یکی از همراهان در اثر پیچ و تاب‌ها و پستی و ‏بلندی‌های جاده حال خوشی ندارد، اما چاره‌ای نیست جز آن که این سفر اودیسه لذت‌بخش برای من و رنجبار ‏برای این دوست را به پایان برسانیم.‏

سرانجام به بهرام‌قلعه می‌رسیم، و من که از رو نرفته‌ام، جاده‌ی ساحلی ناشناس بهرام‌قلعه به کوچوک‌قویو را در ‏پیش می‌گیرم که مطابق نقشه بسیار نزدیک‌تر از راه اصلی‌ست. این بخش از راهمان را همه می‌پسندند و هیچ ‏اعتراضی ندارند (چاره‌ای هم ندارند!)، زیرا جاده چشم‌انداز زیبایی از بلندی بر فراز دریای نیلگون دارد، و این‌جا و ‏آن‌جا ویلاها و هتل‌ها و استراحتگاه‌های شیک و لوکس در دو سوی جاده ساخته‌اند. از کوچوک‌قویو تا آقچای نیز ‏جاده‌ی اصلی از ساحل و شهرک آلتین‌اولوق ‏Altınoluk‏ [جویبار زرین] می‌گذرد و این‌جا منطقه‌ی ویلاهای ‏اعیان‌نشین خلیج ادرمیت است.‏

ساعت از شش بعد از ظهر هم گذشته که تشنه و گرسنه و ناهار نخورده، از سفر اودیسه به خانه می‌رسیم. ‏ (ادامه دارد)

No comments: